Absolutyzm moralny to pogląd, według którego istnieją normy moralne obowiązujące niezależnie od zaistniałych sytuacji. Taką bowiem postawę prezentował i propagował w swoich powieściach Joseph Conrad. „Kilka prostych prawd”: honor, wierność zasadom, obowiązek, duma, pomoc innym – to kodeks, którego wg Conrada winien trzymać się człowiek, jeśli go zdradzi – zawsze poniesie konsekwencje.
Arché to początek, przyczyna, pierwsza zasada rządząca światem – materia, z której powstał i dzięki której nadal istnieje. Arche to główny cel poszukiwań pierwszych „zawodowych” myślicieli, jońskich filozofów przyrody. Arche według Talesa z Miletu to woda; Anaksymenesa to powietrze; Heraklita to ogień; Ksenofanesa to ziemia
Antonimy – to powiązane znaczeniowym kontrastem pary wyrazów nazywających przeciwstawne symetrycznie cechy (np. wysoki – niski), działania (np. zamykać – otwierać) czy też elementy w obrębie danego układu pojęciowego (siostra – brat, niebo – ziemia).
Aluzja literacka – celowe użycie w dziele wybranego i charakterystycznego elementu innego dzieła. Mogą to być konkretne obrazy, motywy, pojęcia, bohaterowie. Przykładem aluzji literackiej może być nawiązanie w wierszu Norwida W Weronie do Romea i Julii Szekspira.
Antropomorfizacja – zabieg polegający na przypisaniu zjawiskom natury i kosmosu, roślinom i zwierzętom, także pojęciom abstrakcyjnym cech fizycznych, psychicznych oraz zachowań właściwych człowiekowi.
Autotematyzm – termin wprowadzony do polskiego literaturoznawstwa przez Artura Sandauera. Odsłanianie w obrębie dzieła literackiego sekretów warsztatu pisarskiego, uwagi o samym procesie pisania, dywagacje, tematem staje się samo dzieło.
Antyteza – od gr. antithesis – zestawienie dwóch przeciwstawnych znaczeniowo członów wypowiedzi (najczęściej zdania). Ich kontrast znaczeniowy zostaje zwykle uwydatniony dzięki podobieństwu składniowemu i rytmicznemu obu segmentów oraz dzięki pojawiającym się w nich słowom o przeciwstawnych znaczeniach (antonimy). Przykład: „Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć”; Jan Andrzej Morsztyn: Do trupa (\ „Ty jednak milczysz, a mój język kwili, (…) Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości”.
Ars moriendi – sztuka umierania – w literaturze religijnej utwory o charakterze moralistycznym, będące rozmyślaniem na temat śmierci, zawierające wskazówki, jak człowiek powinien przygotować się na jej przyjście.
Apokryfy – utwory nawiązujące do Pisma Świętego, ale nieuznawane przez władze kościelne. Pochodzące z nich wątki i motywy, często oparte na fantastyce, bardzo rozpowszechniły się w tekstach hagiograficznych.
ANTYPOWIEŚĆ – patrz → „noveau roman”.
Czasem pisarz czy poeta ma ochotę podzielić się ze swymi czytelnikami własnymi doświadczeniami i przeżyciami. Umieszcza wtedy w dziele literackim wątki autobiograficzne – wybrane elementy swojej biografii. Najsłynniejszą poetycko-muzyczną autobiografią lat 80. stał się szlagier wykonywany przez Perfect. Nie było prywatki bez Autobiografii: „Miałem 10 lat…” Wątki autobiograficzne znajdziecie w wielu utworach, m.in.: w elegii VII Klemensa Janickiego (O sobie samym do potomności), w utworach Jana Kochanowskiego (życie w Czarnolesie, codzienne radości i smutki, śmierć dwóch
Abstrakcjonizm pojawił się w sztukach plastycznych w XX wieku. Sztuka abstrakcyjna nic nie przedstawia, jest wyrazem zamysłu artysty, jego trudnych do odczytania wyobrażeń i uczuć. Operuje linią, kolorem, bryłą, płaszczyzną. Do kierunków abstrakcyjnych można zaliczyć wiele dzieł kubistycznych, dadaistycznych i surrealistycznych. Przedstawiciele w sztuce: Arshile Gorky, Hans Arp, Georges Braque. W latach 20. w Polsce działała w Warszawie awangardowa grupa artystyczna Blok, skupiająca wielu artystów abstrakcjonistów. Należeli do niej: Henryk Berlewi (geometryczne kompozycje abstrakcyjne i dzieła realizowane według tzw. teorii
Anakolut (z gr. anakólouthon brak związku) — błąd składniowy, który polega na braku logicznej łączności między poszczególnymi częściami wypowiedzenia. Przykład: Wchodząc do szkoły, rozległ się dzwonek. Uwaga! Anakolut nie jest błędem, jeśli używa się go świadomie, na przykład jako sposobu indywidualizacji języka bohatera.
ABSURD – słowo to pochodzi z języka łacińskiego i znaczy „niedorzeczny”. Absurdem będzie zatem stwierdzenie nonsensowne, sprzeczne z logiką. W literaturze jednak absurd bywa wykorzystywany jako ważny chwyt literacki, często występuje w parze z – groteską, parodią czy paradoksem. Wyśmienitym przykładem wykorzystania absurdu jest Ferdydurke Witolda Gombrowicza. Główny bohater – Józio – ma lat trzydzieści, co nie przeszkadza, że uczęszcza do szkoły niby osoba niedorosła. Ta absurdalna sytuacja pozwala autorowi
AGNOSTYCYZM – pogląd filozoficzny, głoszący, że poznanie świata i praw nim rządzących nie jest możliwe do końca. Agnostycy twierdzili, że są na świecie rzeczy i sprawy, które nie mieszczą się w nauce, i że nie należy się nimi zajmować, natomiast trzeba opracowywać tylko dostępne zmysłom zjawiska. Pogląd ten kojarzy się z filozofią pozytywizmu, jest bowiem realną odpowiedzią na pytania dotyczące zjawisk nieziemskich, tak eksponowanych w romantyzmie. Łatwo zauważyć, że ta
ALEGORIA – to pojedynczy motyw lub zespół motywów w utworze literackim lub w dziele plastycznym, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze znaczenie inne – ukryte i domyślne. To drugie znaczenie jest konwencjonalne, ustalone przez tradycję i tylko jedno. Przykładem alegorii jest kościotrup z kosą – alegoria śmierci. Przykładem alegorii może być częsty w utworach literackich obraz okrętu w czasie burzy na morzu, który w rzeczywistości oznacza zagrożenie
ANAFORA – jest to rodzaj powtórzenia, figura stylistyczna stosowana w poezji. Powtórzenie wyrazu, zwrotu, spójnika, zaprzeczenia występuje na początku każdego wersu, odwrotnie niż w przypadku – epifory, gdzie ma ono miejsce na końcu wersów. Przykładem anafory może być poezja barokowa np. wiersz Daniela Naborowskiego Do Anny – każdy wers poeta rozpoczyna zwrotem „Z czasem…” wiersz Niestatek Jana Andrzeja Morsztyna, gdzie powtarzane jest na początku wersów słowo: „Prędzej…”.
ANAKREONTYK – utwór poetycki, który wywodzi się z literatury starożytnej, ukształtowany przez greckiego poetę Anakreonta (VI w. p.n.e.). Wiersze te charakteryzuje lekka tematyka, anakreontyki sławią uroki życia, biesiady, uczty, erotykę.
ANGLIKANIZM – nurt wyznaniowy powstały w wyniku reformacji w Anglii. Warto pamiętać, że renesans europejski określiły dwa główne prądy: humanizm i reformacja. W wyniku reformacji powstały nowe nurty wyznaniowe (por. → luteranizm, kalwinizm). W Anglii reformacja wiązała się z osobą króla Henryka VIII, który oderwał się od zwierzchności papieża i stworzył własny, narodowy Kościół. Oprócz względów politycznych zadziałał tu prawdopodobnie czynnik prywatny – słynny romans z Anną Boleyn, z którą
ANIMIZACJA – (animo = ożywiam) inaczej ożywienie. Stosowany w poezji środek stylistyczny, polegający na nadaniu przedmiotom martwym lub zjawiskom przyrody cech istot żywych. Służy dynamizacji obrazu poetyckiego. Przykładem animizacji są zwroty: czas mknie, ziemia oddycha, wyjący wiatr, biegnący potok, jęczący stół itp.