SARMATYZM – jest to pojęcie, którym nazywamy całokształt obyczajów i kultury szlacheckiej, całą szlachecką formację kulturową wykształconą w baroku, „modną” do połowy XVIII wieku, a oddziałującą nawet na świadomość narodową późniejszych epok. Sarmatyzm polegał na przeświadczeniu szlachty polskiej, iż pochodzi ona od starożytnych Sarmatów – dzielnych jeźdźców – spokrewnionych ze Scytami, ogromnie wojowniczych, którzy rzekomo mieli przywędrować nad Wisłę, osiedlić się tu i dać początek szlacheckiemu rodowi. Teorię tę oparto na teorii szesnastowiecznych kronikarzy: Miechowity i Marcina Bielskiego.Tak zaszczytne pochodzenie dawało szlachcie polskiej poczucie narodowej potęgi, świetności polskiego ustroju oraz wyższości stanu szlacheckiego nad innymi. Skutkiem wiary w tę teorię był konserwatyzm szlachty – charakteryzowała się ona niechęcią do kontaktów z innymi narodami (odwrotnie niż dworscy kosmopolici), tradycjonalizmem – szlachta kultywowała własne tradycje, strój, obyczaj, zerkając co najwyżej w stronę Wschodu – stąd w tradycji szlachty polskiej kontusz, żupan, wschodnie kobierce, pasy lite i złote guzy. Do obyczaju należała także wystawność życia, uczty, przepych w wystroju kościołów, gdyż tuż obok podążała wielka religijność Sarmatów. Kultura ta wykształciła także typ Sarmaty, który wyznaje następujące ideały: republikanizm, godność, równość wewnątrz stanu, jest katolikiem i ziemianinem, lecz również megalomanem, pyszałkiem i paliwodą. Typowym przykładem Sarmaty jest pan Zagłoba z Trylogii Henryka Sienkiewicza, lub Milczek i Raptusiewicz z Zemsty Aleksandra Fredry. Są to jednak postacie sympatyczne, przywołane przez pisarzy późniejszych epok z nutką sentymentu i tkliwości wobec świetnych czasów złotej przeszłości szlacheckiej. Tymczasem warto również wiedzieć, że samą nazwą „sarmatyzm” obdarzyli ten typ kultury szlacheckiej ludzie oświecenia, i że traktowali ów termin bardzo negatywnie, utożsamiali go z samowolą, zacofaniem, zabobonem, przesadnym tradycjonalizmem, pychą i dewocją. Natomiast w wieku XVII sarmatyzm zaznaczył się w literaturze jako jeden z dwóch głównych nurtów (obok dworskiego), a przedstawicielami sarmatyzmu w literaturze są: Jan Chryzostom Pasek i Wacław Potocki.