Zapamiętaj o średniowieczu!
Średniowieczem nazywany jest bardzo długi okres w dziejach Europy. To ponad 1000 lat. Od upadku Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie (476 r.) do końca XV w. (często za datę kończącą tę epokę podaje się odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 r.).

Czym charakteryzowała się epoka średniowiecza?
Głęboką wiarą w Boga. To Jego chcieli poznać wielcy filozofowie tacy jak św. Tomasz z Akwinu.
Powszechnie wierzono w cuda, pielgrzymowano nawet do bardzo odległych, sławnych sanktuariów. Starano sobie zjednać pomoc świętych, modląc się do nich, dając hojne datki kościołom, gdzie przechowywano relikwie.
Średniowiecze było epoką bardzo niespokojną. W Europie toczono wtedy liczne wojny. Zmieniały się granice państw i powstawały nowe. Dochodziły do tego konflikty na podłożu religijnym: Kościół organizował krucjaty, czyli wyprawy zbrojne przeciwko heretykom, a także wyznawcom innych religii.

Czym był feudalizm?
Feudalizm był systemem społeczno-gospodarczym, który rozwinął się na terenie średniowiecznej Europy. Polegał na związaniu wszystkich członków społeczeństwa układami wzajemnych zależności, czyli powstaniem tzw. drabiny feudalnej.

Drabina feudalna
Na szczycie drabiny feudalnej znajdował się monarcha (król). Podlegali mu wielcy panowie, możnowładcy, nazywani często baronami, i masa drobniejszych posiadaczy ziemi, czyli rycerze. Wysoką pozycję zajmowali duchowni – wierzono, że ich modły są niezbędne dla trwania całego społeczeństwa i jego prawidłowego rozwoju. Niżej od nich znajdowali się mieszczanie i chłopi.

 

Państwa wczesnośredniowieczne nie miały rozbudowanego aparatu urzędniczego i policyjnego, toteż nie były w stanie zapewnić każdemu bezpieczeństwa. Jednostki słabsze, nie mogąc liczyć na państwo, zwracały się o pomoc i opiekę do możnych.

Wraz z zawarciem umowy (komendacji) wytwarzał się stosunek zależności między podopiecznym – wasalem (zobowiązanym do pełnienia służby rycerskiej) a opiekunem – seniorem, który zobowiązywał się do opieki i ochrony wasala. Służba rycerska była kosztowna. Aby ją umożliwić senior udzielał wasalowi pomocy materialnej – beneficjum, najczęściej w postaci ziemi oddanej w użytkowanie, nie zrzekając się jednak praw zwierzchnich nad nią. Tak nadaną ziemię zwano lennem (feudum).

  • Wasala zwano też lennikiem, seniora panem lennym, a ich wzajemny stosunek – stosunkiem lennym.

Niejeden z wasali był na tyle silny i zamożny, że mógł z kolei posiadać własnych wasali, dając im w użytkowanie część ziemi otrzymanej od seniora. W ten sposób, będąc wasalem swego pana lennego, sam stawał się seniorem swoich lenników. W ten sposób tworzyła się drabina feudalna, która z biegiem czasu objęła wszystkich ludzi wolnych.

  • Na szczycie drabiny feudalnej stał suzeren – który nie był niczyim wasalem (na ogół był to monarcha).
  • Jego wasalami byli najzamożniejsi panowie, zwłaszcza urzędnicy zarządzający prowincjami państwa.
  • Na samym dole drabiny znajdowali się rycerze, którzy nie mieli już własnych wasali.

Obrzędowość feudalna

Zawiązanie stosunku lennego dokonywało się wśród uroczystych ceremonii. Wasal składał najpierw seniorowi hołd lenny i przysięgę wierności. Później następowała inwestytura – ceremonia nadania lenna przez wręczenie jego symbolu.

Jakiego były skutki rozpowszechnienia systemu lennego?

  • System lenny osłabiał łączność między monarchą a poddanymi. Panująca zasada: wasal mego wasala nie jest moim wasalem, ograniczała bardzo faktyczną władzę królewską, tym bardziej że lenna stały się z biegiem czasu dziedziczne. Praktycznie monarcha czerpał dochody tylko ze swojej domeny – posiadłości, którą władał bezpośrednio.
  • Pozycję lenników królewskich wzmacniały przywileje – imunitety, wyłączające ich terytoria spod kompetencji urzędników królewskich. Władzę administracyjną, skarbową i wojskową wykonywali oni zupełnie samodzielni, formalnie tylko reprezentując władcę. W ten sposób lenna książąt, hrabiów i biskupów (dostojnicy kościelni także zostali włączeni w system zależności lennych) stawały się jakby odrębnymi państwami.
  • Nastąpiło rozdrobnienie feudalne. Najdalej posunęło się ono we Francji, Włoszech i w mniejszych stopniu Niemczech. Rozkład feudalizmu nastąpił zasadniczo w XIV-XV w., chociaż jego przeżytki przetrwały do XVIII-XIX w.

Odrębność systemu lennego w Anglii

W Anglii system lenny upowszechnił się po jej podboju przez Normanów pod wodzą Wilhelma Zdobywcy w 1066 r. Normanowie nie czuli się pewnie wśród ludności podbitej, dlatego władza królewska miała poparcie królestwa. Nie przyjęto zasady „wasal mego wasala nie jest moim wasalem”, wszyscy mieszkańcy kraju podlegali bezpośrednio królowi, a urzędy nie miału charakteru lenna.

 

Zapamiętaj podział średniowiecznego społeczeństwa!

Rycerze
To przede wszystkim wojownicy. Walczyli najczęściej konno. Odziani w ciężkie zbroje stanowili trzon ówczesnych armii. Byli także właścicielami dóbr, w których pracowali chłopi. Bardzo długo rycerzem mógł zostać np. mieszczanin czy nawet chłop. Dopiero w późnym średniowieczu wprowadzono ograniczenia i rycerzem mógł być tylko potomek rycerza.

Duchowieństwo
Odgrywało olbrzymią rolę.
To przede wszystkim jego przedstawiciele posiedli sztukę czytania i pisania, rzadką w tej epoce. Dlatego prowadzili kancelarie, byli doradcami władców, spisywali kroniki, byli uczonymi. Dla ludzi tamtych czasów to jednak przede wszystkim ci, którzy pełnią służbę bożą, odprawiają msze i udzielają sakramentów.
Szczególne znaczenie mieli franciszkanie i dominikanie – zakony żebrzące (tzn. utrzymujące się z jałmużny). Docierali bezpośrednio do ludzi, uczyli ich chrześcijańskich wzorców postępowania.

Mieszczanie
Trudnili się handlem i rzemiosłem. To ludzie odbywający dalekie podróże związane z prowadzeniem interesów. Dlatego musieli opanować nieraz po kilka języków, znać się na miarach i wagach, które
w tej epoce mogły być różne w różnych miastach.

Chłopi
W ówczesnej Europie z uprawy ziemi żyło ponad 90 proc. ludzi.

Średniowieczne miasta

W porównaniu ze współczesnymi były małe. Mieszkało też w nich niewielu ludzi – przeciętnie kilkuset do kilku tysięcy.
Po kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców miały Rzym, Paryż, Londyn. Miasta otaczano murami, bo czasy były niebezpieczne. Pracowali w nich rzemieślnicy zrzeszeni w cechy, prowadzili swe interesy kupcy. Często niszczyły je pożary, bo domy były w większości drewniane. Nie przestrzegano też higieny. Nieczystości wyrzucano wprost na ulice. Nic dziwnego, że wybuchały epidemie. Dosłownie dziesiątkowały one ludność.

Zapamiętaj!

  • Lenno
    To ziemie, które senior nadawał w użytkowanie swemu wasalowi. Senior mógł mieć kilku wasali, a wielcy seniorzy nawet kilkudziesięciu.
  • Hołd
    To przysięga wierności, jaką składał wasal swemu seniorowi, wyraz zaakceptowania zobowiązań, jakie brał na siebie wasal. Hołd miał bardzo uroczystą formę: rycerze przysięgali na Ewangelię dochować wierności swemu panu, jako widomy znak zawartej umowy otrzymywali od niego sztandar lub włócznię.
  • Senior
    Tak określano zwierzchnika. To ten, który dysponował odpowiednią władzą, siłą, bogactwem i autorytetem, by zapewnić bezpieczeństwo innym ludziom.
    Podstawowym obowiązkiem seniora była ochrona podległych mu wasali, dbanie o to, by uzależnieni od niego ludzie nie doznawali krzywd ani niesprawiedliwości. W zamian wasal musiał służyć swemu seniorowi radą i poparciem, a przede wszystkim stawać na jego wezwanie z uzbrojonymi ludźmi.
  • Wasal
    Człowiek oddający się w opiekę seniorowi. Miał on obowiązek służyć swemu panu, za co w zamian zyskiwał jego opiekę i poczucie bezpieczeństwa.