Po wygaśnięciu dynastii Przemyślidów Władysław Łokietek (1306-1333) opanował Małopolskę i Pomorze Gdańskie. W Wielkopolsce na tron książęcy wstąpił Henryk głogowski. Piastowie śląscy i mazowieccy nie uznawali nad sobą niczyjej władzy zwierzchniej. W Małopolsce przeciw Łokietkowi wystąpił biskup krakowski Jan Muskata. Polsce znów groziło rozpadnięcie na wiele części.
Zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków
Wykorzystując zaangażowanie Władysława Łokietka w tłumieniu buntu Jana Muskaty, Brandenburczycy zaatakowali Pomorze Gdańskie (w 1303 r. zajęli Santok i Drzeń). W 1308 r. wyprawili się na Pomorze i zajęli miasto Gdańsk. Władysław zajęty walkami w Małopolsce, wezwał na pomoc Krzyżaków. Wg zawartej umowy mieli oni odeprzeć Brandenburczyków, a Łokietek miał im zwrócić koszty wyprawy. Rycerze zakonni wypędzili najeźdźców, ale sami zajęli Pomorze Gdańskie, a w podstępnie opanowanym grodzie gdańskim, dokonali rzezi polskich rycerzy. Władysław tymczasowo nie podjął przeciw nim żadnych kroków (zajęty był walkami wewnętrznymi).
Pretensje Jana Luksemburskiego do korony polskiej
Po wygaśnięciu Przemyślidów tron czeski objął Jan Luksemburski, książę z pogranicza niemiecko-francuskiego (1310 r.). Jako dziedzic Wacławów zgłosił pretensje do tronu polskiego (do 1335 r. używał oficjalnie m.in. tytułu króla Polski). Zwierzchnictwo jego uznali prawie wszyscy książęta śląscy, mazowieccy oraz liczni oponenci Władysława Łokietka – biskup krakowski Jan Muskata i niemiecki patrycjat Krakowa.
W latach 1311-1312 miał miejsce bunt wójta Alberta. Mieszczanie krakowscy pod jego przywództwem przyjęli księcia opolskiego Bolka jako starostę Jana Luksemburskiego i przez rok stawiali opór Władysławowi Łokietkowi. Do buntu przyłączył się również Sandomierz. Po stłumieniu rebelii Łokietek ukarał jej przywódców i ograniczył znaczenie samorządu miejskiego. Zastąpiono dziedzicznego wójta mianowanym urzędnikiem królewskim, ograniczono prawa miasta w zakresie sądownictwa, niemiecki język urzędowy ksiąg miejskich zastąpiono łaciną. Zarządzenia te z jednej strony przyspieszyły polonizację napływowego elementu w mieście, z drugiej zaś spowodowały utracenie przez mieszczan ich wcześniejszego znaczenia. W rodzącej się monarchii stanowej, dominującą rolę wśród stanów uzyskała szlachta.
Koronacja Władysława I Łokietka (1320)
W 1314 r. po pięciu latach walki z książętami głogowskimi o Wielkopolskę, Łokietek (przy poparciu arcybiskupa Jakuba Świnki) zajął tę dzielnicę i mając w swym ręku władzę nad Małopolską i Wielkopolską, wystarał się u papieża o zezwolenie na koronację. Miała ona miejsce 20 stycznia 1320 r. w Krakowie, który od tej pory stał się miejscem koronacji królów Polski. Zwierzchnictwo Łokietka uznali spokrewnieni z nim książęta kujawscy i księstwo płockie (od 1327 r.).
Polityka zagraniczna Władysława Łokietka
Dwoma głównymi celami polityki zagranicznej Łokietka było odzyskanie ziem zajętych przez Krzyżaków oraz walka z Janem Luksemburskim o tron polski. Sojusznikami Polski byli król Węgier Karol Robert Andegaweński i książę litewski Giedymin. Krzyżacy współdziałali z Czechami i przejściowo z Brandenburczykami.
Toczono liczne wojny:
- z Brandenburgią – 1315-17 i 1326-29 (Polska odzyskała Zbąszyń),
- z Rusią Halicką – 1323 (Polacy i posiłkujący ich Węgrzy, po wygaśnięciu miejscowej dynastii Romanowiczów, osadzili na tronie Bolesława Trojdenowicza – księcia mazowieckiego),
- z Czechami – 1327-29 (Jan Luksemburski wyprawił się na Śląsk i zhołdował go)
- Krzyżakami – 1326-33.
Wojna z Zakonem
Władysław Łokietek początkowo próbował odzyskać zajęte przez Krzyżaków Pomorze Gdańskie drogą dyplomatyczną. W 1320 r. sąd papieski pod przewodnictwem arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława wydał wyrok skazujący Zakon na zwrot Pomorza i odszkodowanie. Krzyżacy odwołali się do papieża i uzyskali akceptację zaboru w zamian za płacenie papiestwu świętopietrza z Pomorza i Ziemi Chełmińskiej. Spowodowało to konflikt zbrojny. Krzyżacy parokrotnie najeżdżali Kujawy, Wielkopolskę (wspólnie z Janem Luksemburskim) i Ziemię Łęczycką. Mimo zwycięstwa Łokietka pod Płowcami (1331 r.) wojna miała dla Polski niepomyślny przebieg. Krzyżacy zajęli Kujawy i Ziemię Dobrzyńską. W 1333 r. zawarto rozejm, a spór o Pomorze miał rozpatrzeć są polubowny królów Czech i Węgier. Wkrótce po zwarciu rozejmu Władysław Łokietek zmarł.
Datownik
1306-1333 – panowanie Władysława Łokietka (od 1320 r. króla)
1308 – utrata Pomorza Gdańskiego
1310-1471 – panowanie dynastii Luksemburskiej w Czechach (przejściowo również cesarze niemieccy)
1311-1312 – bunt wójta Alberta
1314 – przyłączenie Wielkopolski
1320 r. – koronacja Władysława Łokietka
1326-1333 – wojna z Zakonem Krzyżackim
1327 – zhołdowanie księstwa płockiego
1327-1329 – Jan Luksemburski hołduje Śląsk
1331 – bitwa pod Płowcami