Wiek XV i XVI to najwspanialsze lata Rzeczypospolitej Obojga Narodów. To nie tylko efekt sprzyjającej sytuacji polityczno-ekonomicznej w Europie, ale i zasługa ówczesnych władców zasiadających na polskim tronie.
Jak wyglądała struktura władzy?
W XVI w. na czele państwa stał król, który był jednocześnie wielkim księciem litewskim. Władzę ustawodawczą sprawował sejm, składający się z izb: senatu i izby poselskiej. W czasie podejmowania uchwał obowiązywała jednomyślność, ale w praktyce o ich przyjęciu decydowała zgoda większości. Sejm kontrolował także finanse państwa.
Kto mieszkał w państwie Jagiellonów?
Polska nie była krajem jednolitym pod względem etnicznym. Polacy zamieszkiwali terytorium Korony, osiedlali się w miastach i wsiach Rusi Halickiej,
a po unii lubelskiej (1569) wędrowali na terytoria południowe i wschodnie państwa Jagiellonów. Litwini byli rozsiani po całym wschodzie olbrzymiego państwa. Główną jednak masę ludności Wielkiego Księstwa Litewskiego stanowili Rusini. W miastach i we wsiach zamieszkiwali Niemcy, przybyli do Polski w czasach kolonizacji (szczególne jej nasilenie to wieki XIII i XIV). Miasta zamieszkiwali też Żydzi i Ormianie.
Z kim musiał się liczyć król?
Chociaż najwyższą osobą w państwie był monarcha,
to jednak gdy podejmował decyzje, musiał się liczyć ze zdaniem przedstawicieli możnych rodów. Byli to ludzie zbyt potężni, aby król mógł zignorować ich interesy czy sympatie. Kmitowie, Tarnowscy czy Zborowscy potrafili wpływać na decyzje władcy.
Kto miał najsilniejszą pozycję w kraju?
Szlachta, która zdecydowanie górowała znaczeniem politycznym nad innymi stanami (mieszczanie, chłopi). Dbała o swoje prawa i umiała je sobie wywalczyć. Zdobyła znaczne przywileje, o jakich nie mogły marzyć inne stany.
Już w 1374 r. w przywileju wydanym w Koszycach król zgodził się otrzymywać tylko jeden stały podatek płacony przez szlachtę. Ustalono go na 2 grosze z łanu. Jeżeli monarcha chciał uzyskać więcej pieniędzy, to musiał zabiegać o zgodę szlachty. Król musiał także wykupić szlachcica z niewoli, gdy ten dostał się do niej w okresie trwania wyprawy wojennej poza granicami państwa.
W 1422 r. Władysław Jagiełło zobowiązał się w przywileju podpisanym w Czerwińsku, że nie będzie więził ani karał szlachcica i konfiskował jego majątku bez prawomocnego wyroku sądowego.
Natomiast przywileje cerekwicko-nieszawskie (1454 r.) stanowiły, że król nie może wszczynać wojny ani ustanawiać nowych podatków bez zgody szlachty.
Jak liczna była szlachta?
W XVI w. szlachta stanowiła prawie 10 proc. całej ludności kraju. W żadnym innym europejskim państwie nie była ona tak liczna. Zwłaszcza na Mazowszu było dużo szlachty, przeważnie biednej, która po unii lubelskiej masowo ruszyła na wschód, spodziewając się tam znaleźć lepsze warunki życia.
Czym był folwark pańszczyźniany?
Były to gospodarstwa rolne należące do szlachty. Zaspakajały one potrzeby samego właściciela, ale ich głównym zadaniem była produkcja jak największej ilości artykułów (przede wszystkim zboża) na sprzedaż. Chłopi musieli zgodnie z obowiązującymi prawami pracować na pańskiej ziemi (stąd nazwa pańszczyzna) bez wynagrodzenia. Oczywiście ustalano, przez jaki czas mają to robić. Początkowo wymiar pańszczyzny nie był duży, tak że chłopi mogli równocześnie pracować we własnych gospodarstwach.
Co wywożono z Polski?
Za granicę wędrowało z naszego kraju przede wszystkim zboże i surowce, takie jak futra, len, konopie, wosk, woły. Wysyłano także drewno (budulec na okręty), popiół i smołę.
Co sprowadzano do naszego kraju?
Były to przede wszystkim wyroby przemysłowe, ale też duże ilości przypraw (korzenie), drogie gatunki tkanin czy doskonałe wina.
Jak wyglądały miasta?
Większych miast, liczących ponad 10 tysięcy mieszkańców, było niewiele. Na ich czoło zdecydowanie wybijał się Gdańsk. Przez ten portowy ośrodek przechodziło polskie zboże, zanim dotarło do krajów Europy Zachodniej. Jego mieszkańcy bogacili się więc na handlu nim, stać ich było na wznoszenie wspaniałych kamienic, luksusowe meble i bogate stroje. Ważnymi miastami były Kraków, Poznań, Toruń, Elbląg, Lublin, Wilno i Lwów. Najwięcej miast znajdowało się na terenie Prus Królewskich. Ich przyłączenie do Polski po zakończeniu wojny trzynastoletniej miało olbrzymie znaczenie dla rozwoju całego kraju.
W jakich warunkach żyli chłopi?
Już pod koniec XV w. nie mogli swobodnie opuszczać wsi. Tylko jeden przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić wykonywany zawód, a więc np. wywędrować do miasta. Na początku następnego wieku spory między chłopami a szlachtą sądziła sama szlachta, trudno więc było mówić o bezstronności wyroku. Mimo to jeszcze przez całe XVI stulecie sytuacja chłopów nie była taka ciężka. Ludność wiejska korzystała z pomyślnej sytuacji gospodarczej ziem polskich i bogaciła się np. na handlu zbożem. Zdecydowane pogorszenie jej położenia nastąpiło dopiero po wielkich wojnach w drugiej połowie XVII w., kiedy olbrzymie tereny kraju zostały zniszczone, a wiele wsi uległo całkowitej zagładzie.
Jakie wyznania religijne były w Polsce?
Oprócz Kościoła katolickiego, do którego należała większość Polaków a potem także Litwinów, na naszych ziemiach żyli wyznawcy prawosławia (Rusini, ale i Litwini) i Żydzi wyznający judaizm. W XVI w. po wystąpieniu Marcina Lutra w Wittenberdze pojawili się i u nas zwolennicy reformacji, czyli protestanci. Chociaż król Zygmunt Stary wydał dużo rozporządzeń skierowanych przeciwko nim, grożąc szerzycielom nowej wiary wygnaniem i konfiskatą dóbr, to jednak nie były one przestrzegane. Wkrótce więc w Polsce pojawiło się dużo zborów (domów modlitwy) i szkół protestanckich.
W jaki sposób Kościół katolicki bronił się przed wpływami reformacji?
Rozpoczęto wznoszenie dużych, bogato zdobionych świątyń. Święta i uroczystości kościelne otrzymały wspaniałą oprawę, towarzyszyły im śpiewy i inscenizacje. Miało to przyciągać tłumy, ukazywać potęgę Kościoła. Jednym z najważniejszych kroków było powołanie zakonu jezuitów (1540 r.). Jego celem była właśnie walka z reformacją. Do Polski sprowadził ich kardynał Hozjusz w 1564 r. Jezuici zakładali szkoły, w których poziom nauczania był wysoki. Szlachta chętnie posyłała do nich swych synów.
Skąd docierały do Polski wpływy renesansu?
Ten wielki prąd umysłowy płynął do Polski ze swojej kolebki, Włoch, a także z południowych Niemiec i Niderlandów. W Polsce działali włoscy architekci, którzy m.in. przebudowali Wawel. Wzniesiono wtedy słynną kaplicę Zygmuntowską (1517 – 1533), liczne renesansowe zamki (Krasiczyn, Baranów), ratusze miejskie i kamienice mieszczańskie. Odrodzenie przyniosło ze sobą rozwój literatury. Tworzyli wtedy: Mikołaj Rej (1505-1569), Jan Kochanowski (1530-1584).
Wielcy ludzie epoki Jagiellonów
- Jan Długosz (1415-1480)
Napisał historię Polski, dzieło oparte na bogatym materiale źródłowym. Był także wychowawcą synów Kazimierza Jagiellończyka.
- Mikołaj Kopernik (1473-1543)
Astronom, matematyk i lekarz. W swym dziele O obrotach sfer niebieskich zaprezentował heliocentryczną teorię budowy Układu Słonecznego. Przeciwstawił się w ten sposób obowiązującemu w jego czasach przekonaniu o Ziemi jako centrum wszechświata.
- Wit Stwosz (1477-1496)
Jeden z największych rzeźbiarzy swego stulecia. Pracował w Krakowie. Jego ołtarz w kościele Mariackim w tym mieście można podziwiać do dzisiaj.
Mieszkańcy Rzeczypospolitej
W XVI w. było ich ponad 8 milionów. Tylko 40 proc. z tej liczby to Polacy. Ludność ruska liczyła ponad 20 proc., Litwini ok. 15 proc., Niemcy ponad 10 proc., Żydzi prawdopodobnie 5 proc. Byli też Ormianie, Tatarzy, Szkoci (ci zaciągali się często do polskiego wojska).
Kiedy powstała w Polsce pierwsza drukarnia?
Założono ją w Krakowie w 1473r. Wynalazek druku miał olbrzymie znaczenie. Przyspieszony został obieg informacji, docierała ona do szerszego grona odbiorców. Wkrótce zaczęły powstawać nowe drukarnie (Jana Hallera, Hieronima Wietora). Pierwsza książka w języku polskim ukazała się w 1513 r. w drukarni Floriana Unglera.