Szlachta polska, wykorzystując słabość i rozbicie etniczne mieszczaństwa, rozpoczęła w XIV w. swój marsz ku władzy. Pewne uprzywilejowanie tego stanu widoczne było już za Łokietka oraz za Kazimierza Wielkiego.

  • Za panowania Ludwika Andegaweńskiego szlachta zys­kała wiele przywilejów. Ludwik Andegaweński, nie mający męskiego potomka, na dodatek cudzoziemiec panujący w rozległym imperium aż po Adriatyk, wydał w 1374 roku w Koszycach przywilej, który zwalniał szlachtę od podatków i zobowiązywał króla do obsadzania Polakami najważniejszych urzędów i ­godności.
  • Władysław Jagiełło, również cudzoziemiec, kontynuował politykę swego poprzednika wobec szlachty. W 1423 roku szlachta zyskała możliwość wykupu sołectw i możliwość powiększania majątków o tzw. folwarki sołeckie, jeśli sołtysi byli „krnąbrni”.
  • W latach 1422, 1430, 1433 szlachta otrzymała przywileje zapewniające jej nietykalność osobistą i majątkową, tzw. przywileje krakowsko-czerwińsko-jedleńskie.
  • W trakcie wojny 13-letniej, po bitwie pod Chojnicami szlachta wymogła na królu Kazimierzu Jagiellończyku w obozie pod Nieszawą w 1454 roku przywilej (zwany cerkwicko-nieszawskim), który gwarantował jej możliwość konsultacji z królem wszystkich najważniejszych spraw państwowych. Król obiecał, że nie będzie ogłaszał nowych podatków ani zwoływał pospolitego ruszenia bez zgody przedstawicieli stanu szlacheckiego.
  • W 1496 roku szlachta uzyskała od Jana Olbrachta kolejny przywilej dający jej faktyczny monopol polityczny: wszystkie stanowiska i funkcje duchowne bądź świeckie miały przypadać szlachcie. Szlachta miała też monopol na własność ziemską – mieszczan posiadających folwarki zobligowano do ich rychłej sprzedaży.
  • Początek XVI w. otwiera nowy ważny etap walki o władzę w państwie już w gronie samej szlachty. Doszło bowiem do konfliktu między magnaterią a tzw. średnią szlachtą. W 1501 roku król Aleksander wydał w Mielniku przywilej faworyzujący senat – czyli dawną radę królewską – bez zgody zasiadających tam magnatów nic w państwie nie mogło zostać uchwalone.
  • W odpowiedzi szlachta pod wodzą Jana Łaskiego w 1505 roku uchwaliła sławną konstytucję Nihil novi (nic nowego bez nas), według której nic w państwie nowego stać się nie mogło bez akceptacji wszystkich sejmujących stanów, czyli bez zgody senatu i izby poselskiej, w skład której wchodziła średnia szlachta.

Ostatni Jagiellonowie faworyzowali magnaterię, szlachta zaś sformalizowała swoje dążenia, tworząc tzw. ruch egzekucyjny (przyjmuje się, że od 1537 roku – rokoszu zwanego „wojną kokoszą”), który domagał się zwrotu nieprawomocnie przetrzymywanych królewszczyzn (dóbr ziemskich należących do króla, które zostały przekazane magnaterii do użytkowania), zakazu kumulowania w jednym ręku funkcji państwowych (zakazu sprawowania przez jedną osobę kilku funkcji), a nawet i Kościoła narodowego – w którym msza odprawiana byłaby w języku polskim.

Zygmunt August wszedł w konflikt ze szlachtą z powodu jej oporu przeciwko jego małżeństwu z Barbarą Radziwiłłówną. Ostatecznie jednak doszło do porozumienia.
Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta pojawił się problem następstwa tronu; po długich naradach szlachta uzgodniła, że wszyscy przedstawiciele stanu szlacheckiego będą wybierać monarchę i będą mogli wypowiedzieć mu posłuszeństwo, gdy złamie jego przywileje, na zasadach określonych przez wolną elekcję.

Konsekwencje rosnących przywilejów szlachty:

  • mieszczaństwo zostało odsunięte od wpływu na politykę państwa;
  • postępowało stopniowe ubezwłasnowolnianie królów;
  • w gospodarce XVI w. szlachta zdobyła dominację, zmuszona była jedynie do tolerowania bogatego i silnego Gdańska, centrum handlu zbożem na skalę światową;
  • dzięki władzy politycznej szlachta zbudowała i zorganizowała folwarki pańszczyźniane, do czego przyczyniła się koniunktura na polskie zboże i inne towary pochodzenia rolniczego;
  • szlachta bogaciła się kosztem chłopów, stopniowo ograniczając ich swobodę – przez związanie ich z uprawianą ziemią – oraz podnosząc wymiar pańszczyzny;
  • mając monopol na posiadanie ziemi, szlachta stała się hegemonem.
Zestawienie przywilejów
Rok i miejsce wydania Kto przyznał Treść przywileju
Buda 1355 Ludwik Węgierski Nienakładanie nadzwyczajnych podatków.
Koszyce 1374 Ludwik Węgierski Zwolnienie majątków rycerskich z podatków.
Piotrków 1388 Władysław Jagiełło Potwierdzenie przywilejów rycerskich
Czerwińsk 1422 Władysław Jagiełło Nietykalność osobista i nienaruszalność majątków rycerskich bez zgody sądu, ograniczenie władzy starostów.
Warta 1423 Władysław Jagiełło Sankcje wobec sołtysów niewywiązujących się ze swoich obowiązków – możliwość usunięcia ich z majątków, ograniczenie wychodźstwa ze wsi.
Jedlnia, Kraków 1430 i 1433 Władysław Jagiełło Nietykalność osobista szlachty bez wyroku sądowego, ograniczenie dostępu osób spoza stanu szlacheckiego do najwyższych godności kościelnych.
Cerkwica, Nieszawa 1454 Kazimierz Jagiellończyk Zwoływanie pospolitego ruszenia, nakładanie nowych podatków tylko za zgodą sejmików ziemskich, całkowita wolność handlu w Polsce.
Piotrków 1493 Jan Olbracht Ograniczenie praw chłopskich do opuszczania wsi.
Piotrków 1496 Jan Olbracht Szlachta zyskuje wyłączne prawo dostępu do urzędów państwowych i wyższych godności kościelnych, zwolnienie szlachty od opłat celnych na własne towary.
Mielnik 1501 Aleksander Senat najwyższym organem państwa.
Piotrków 1504 Aleksander Ograniczenie rozdawnictwa dóbr koronnych, zakaz łączenia w jednym ręku kilku urzędów.
Radom 1505 Aleksander Konstytucja Nihil novi – bez wspólnej zgody sejmu i izby poselskiej król nie mógł zmieniać praw publicznych i przywilejów szlacheckich

Charakteryzując cechy demokracji szlacheckiej, omów:

  • liberum veto,
  • wolną elekcję,
  • konstytucję Nihil novi,
  • konfederację,
  • interrex,
  • artykuły henrykowskie.

Uchwały zwano konstytucjami, a postanowienia podatkowe czy ekonomiczne odnośnymi ­uniwersałami.
Konstytucje dzielono na wieczyste i czasowe (obowiązujące przez kilka okreś­lonych lat).

Rodzaje sejmików

  • deputackie, zwane trybunalskimi – wybierały sędziów trybunalskich;
  • elekcyjne – wysuwały kandydatów na urzędy sądowe ziemskie;
  • przedsejmowe – wybierały posłów i uchwały instrukcje sejmikowe;
  • kapturowe – zwoływane podczas bezkrólewia, przejmujące władzę w województwach na ten czas;
  • relacyjne – wysłuchiwały sprawozdań poselskich z sejmów;
  • generalne – zjazdy posłów i senatorów poszczególnych prowincji, gdzie uzgadniano wspólne stanowisko na sejmie i uchwały sejmików powiatowych.