Na Kongresie Wiedeńskim (obradował od września 1814 do czerwca 1815) w wyniku kompromisu między mocarstwami rozbiorowymi, na miejsce zlikwidowanego Księstwa Warszawskiego z większości jego obszarów zostało utworzone Królestwo Polskie połączone unią personalną z Rosją. Prusy otrzymały dawne departamenty bydgoski i poznański i kawałki kaliskiego, zaś Kraków z okolicami stał się republiką konstytucyjną pod kontrolą Rosji, Prus i Austrii.

  • W latach 1813-15 podczas przejściowej okupacji całego Księstwa przez Rosję, car Aleksander I powołał Radę Najwyższą Narodową oraz doradczy Komitet Centralny.
  • Jeszcze w trakcie obrad Kongresu na życzenie cara powstawał tekst konstytucji Królestwa, którą Aleksander I podpisał w listopadzie 1815 r. i weszła ona w życie.

Królestwo Polskie (oficjalne powstanie w czerwcu 1815 r.) połączone z Rosją stało się dziedziczną monarchią, którą władali rosyjscy carowie, teraz także polscy królowie. Wbrew obietnicom Aleksandra I i literze konstytucji doszło w praktyce do jej naruszeń, rozbudowy tajnej policji, donosicielstwa i wprowadzenia cenzury. Doprowadziło to do narodzin spisków i konspiracji. Jeden z nich (sprzysiężenie podchorążych) doprowadził do wybuchu powstania listopadowego w 1830 r. Władzę w nim przechwyciły żywioły umiarkowane i w sumie sceptycznie ustosunkowane do walki zbrojnej (Rada Administracyjna i Rząd Narodowy).

Wojna polsko-rosyjska w 1831 r.

Pomimo kilku początkowych sukcesów (Stoczek, Iganie, Dębe Wielkie czy nierozstrzygnięta bitwa pod Olszynką Grochowską) zakończyło się ostatecznie porażką (przełomowe znaczenie batalii pod Ostrołęką) i emigrację powstańczych elit.

Po upadku powstania

  • Na obszary Królestwa powróciła władza zdetronizowanej przez Sejm dynastii Romanowych, a zwycięski Mikołaj I wprowadził w nim rosyjską administrację.
  • Nastąpił okres represji i likwidacji odrębności Królestwa w ramach imperium carów. W praktyce przestało ono być monarchią konstytucyjną (oficjalnie zawieszono ustawę zasadniczą z 1815 r.) i niewiele zmieniło ten fakt wydanie przez Mikołaja I „Statutu Organicznego” w 1832 r., będącego raczej pewnym gestem wobec międzynarodowej opinii.
  • Następowały procesy unifikacji Królestwa i jego rusyfikacja. Przejściowo te procesy uległy zahamowaniu w latach 1861-63, gdy pod wpływem burzliwych manifestacji patriotycznych i politycznego przebudzenia społeczeństwa, władze rosyjskie poszły na pewne ustępstwa, powierzając funkcję szefa administracji margrabiemu Aleksandrowi Wielkopolskiemu. Ten przeprowadził szereg społecznych, gospodarczych i politycznych reform, choć nie udało się przywrócić autonomii z lat 1815-30.

Powstanie styczniowe

Niezależnie od cząstkowych i chyba spóźnionych reform, w Królestwie zrodził się spisek powstańczy, związany z obozem tzw, czerwonych. Nieco później powstał drugi konspiracyjny obóz, zwany z racji swego bardziej umiarkowanego programu, białymi.

  • Czerwoni przekształcili swoje ugrupowanie w 1862 r. w Komitet Centralny Narodowy (KCN). Feralna decyzja Wielopolskiego przeprowadzenia branki przyspieszyła wybuch powstania styczniowego (22.01.1863).
  • KCN ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i utworzył konspiracyjną (tajną) siatkę władzy, konkurencyjną wobec oficjalnej administracji rosyjskiej.
  • Klęska powstania oznaczała nie tylko kres działalności tajnego rządu, ale i na długie lata niepodległościowych spisków i dążeń.

Skala represji przewyższała podobną falę po 1831 r. Nastąpiła w zamierzeniu władz pełna unifikacja prawna i ustrojowa Królestwa w ramach imperium rosyjskiego, czym zawiadywał specjalny komitet w Petersburgu. Formalne zniesienie autonomii polityczno-administracyjnej nastąpiło w 1867 roku a rusyfikacji poddane zostały niemal wszystkie dziedziny życia publicznego.

Rewolucja 1905-07

Pewną pozytywną odmianę przyniosły burzliwe lata rewolucji lat 1905-07, gdy carat został zmuszony do przeprowadzenia reform o charakterze konstytucyjnym, które odnosząc się do całości imperium, dotknęły też i Królestwo.

  • Jego przedstawiciele zasiadali zarówno w Dumie Państwowej i Radzie Państwa (głównie endecy).
  • Pojawiły się też inne oznaki liberalizacji np. umożliwienie zakładania polskich szkół prywatnych z narodowym językiem wykładowym bądź posługiwania się polskim na szczeblu administracji lokalnej.
  • W 1912 r. kurs polityczny uległ ponownie zaostrzeniu czego dowodem stało się oderwanie chełmszczyzny od Królestwa w celu intensywniejszej rusyfikacji.
  • Panowanie rosyjskie skończyło się wraz z wycofaniem się carskich wojsk w 1915 r. pod naciskiem niemiecko-austriackiej ofensywy.
  • Przez 3 lata znajdowało się pod okupacją państw centralnych, do momentu odzyskania przez Polskę niepodległości.

Datownik

  • 1815-1820 – okres rządów konstytucyjnych stosunkowo rzadkie przypadki łamanie jej zasad;
  • 1820-30 – nagminne łamanie zasad konstytucji przez władze carskie;
  • lata 20-te XIX w. – narodziny konspiracji i spisków;
  • 1825 – niedopuszczenie na obrady sejmu liderów liberalnej opozycji tzw. kaliszan (bracia Niemojowscy);
  • 1828 – sąd sejmowy nad członkami Towarzystwa Patriotycznego (m.in. Łukasińskim);
  • 29/30.11.1830 – wybuch powstania styczniowego;
    • przełom listopada/grudnia – spory o władzę w obozie powstańczym; rządy Rady Administracyjnej a potem przejęcie władzy przez Rząd Tymczasowy (3.12) i dyktatura Józefa Chłopickiego;
    • 25.01.1831 – detronizacja Romanowych;
    • luty-październik 1831 – wojna polsko rosyjska; bitwy pod Olszynką Grochowską (nierozstrzygnięta), Winorem, Igniami, Dębami Wielkimi (sukcesy polskie), Ostrołęką i pod Wolą (porażki powstańców);
    • luty-sierpień – nieudolne dowództwo gen. Jana Skrzyneckiego;
    • sierpień-wrzesień – po zamieszkach w Warszawie przejęcie całej władzy przez równie nieudolnego gen. Jana Krukowieckiego;
    • wrzesień-październik – przejęcie dowództwa przez gen. Macieja Rybińskiego;
  • 25.03.1832 – nadanie Królestwu „Statutu organicznego”;
  • 1833 – wprowadzenie stanu wyjątkowego;
  • 1841 – likwidacja Rady Stanu;
  • 1847 – wprowadzenie podziału administracyjnego na gubernie;
  • 1861-62 – reformy Aleksandra Wielopolskiego;
  • 1861-63 – narodziny dwóch nurtów konspiracyjnych: czerwonych i białych; stworzenie przez czerwonych Komitetu Centralnego Narodowego (KCN);
  • 22/23.01.1863 – wybuch powstania styczniowego;
    • luty – krótka dyktatura Ludwika Mierosławskiego i jego kompromitacja;
    • marzec – niewiele dłuższa dyktatura Langiewicza i jej dramatyczny finał;
    • wrzesień 1863-kwiecień 1864 – dyktatura Romualda Traugutta;
      Poza tym władza znajdowała się w rękach konspiracyjnego Rządu Narodowego;
    • wiosna-jesień 1864 – wygasanie powstania;
      carska reforma uwłaszczeniowa;
  • 1864 – utworzenie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim i stopniowa likwidacja odrębności kraju, unifikacja z resztą imperium;
    • zniesienie w tym samym roku Rady Stany, Rady Administracyjnej i komisji rządowych;
    • 1869 – likwidacja Szkoły Głownej;
    • 1873 – zniesienie urzędu namiestnika po śmierci Fiodora Berga;
    • 1875 – likwidacja diecezji unickiej w Chełmie co wywołało rozruchu i ofiary śmiertelne (Drelew, Pratulin);
  • Nieznaczną poprawę przyniosły lata rewolucji 1905-07. Polityka rusyfikacji uległa złagodzeniu, powstały możliwości legalnej polskiej działalności oświatowej. Władze wydały również edykt tolerancyjny umożliwiający zmianę wyznania przymuszanym do przyjmowania prawosławia unitom (np. chełmszczyzna czy Wołyń). W przededniu wybuchu I wojny światowej nastąpiły przejawy powrotu nacjonalistycznego kursu (1912);
  • 1915 – kres rządów rosyjskich w Królestwie Polskim.

Narodziny partii politycznych:

  • 1882 – powstanie Wielkiego Proletariatu
  • 1882/93 – powstanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS)
  • 1893 – powstanie Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP), od 1900 Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL)
  • 1897 – powstanie Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego
  • 1906 – rozłam w PPS na PPS Frakcję i PPS Lewicę
  • 1907 – powstanie zalążka partii chłopskiej: Polskiego Związku Ludowego
  • 1915 – powstanie Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”