Q | AleKlasa

quadrivium – stopień wyższy tzw. 7 sztuk wyzwolonych nauczanych w średniowiecznych szkołach; w skład wchodziły: retoryka, dialektyka, astronomia, muzyka; sztukami wyzwolonymi nazywa–no w starożytności te umiejętności, które powinien posiadać człowiek wolny, aby odróżniać się od niewolnika;
quorum – minimalna liczba obecnych członków kolegialnego organu władzy, konieczna do uznania, że dany organ może podejmować wiążące prawne decyzje; w polskim sejmie i senacie wynosi 1/2 ogółu posłów;

Q
quadrivium – stopień wyższy tzw. 7 sztuk wyzwolonych nauczanych w średniowiecznych szkołach; w skład wchodziły: retoryka, dialektyka, astronomia, muzyka; sztukami wyzwolonymi nazywa–no w starożytności te umiejętności, które powinien posiadać człowiek wolny, aby odróżniać się od niewolnika.
quasi – słowo używane jako pomocnicze, aby określić, że „coś” jest podobne lub stanowi namiastkę „czegoś” wcześniej istniejącego i funkcjonującego; częstokroć instytucje uzurpatorskie określa się tym mianem np. quasi – rząd w postaci PKWN.
quorum – minimalna liczba obecnych członków kolegialnego organu władzy, konieczna do uznania, że dany organ może podejmować wiążące prawne decyzje; w polskim sejmie i senacie wynosi 1/2 ogółu posłów.
R
rabacja – antyfeudalne wystąpienie chłopów galicyjskich w lutym i marcu 1846 r., skierowane bezpośrednio przeciwko powstaniu krakowskiemu, o szlacheckim, głównie w Galicji, charakterze; r. inspirowała administracja austriacka (gubernator Stadion); objęła głównie Tarnowskie i Rzeszowskie; przywódcą był pochodzący ze wsi Smarzewice, Jakub Szela; po stłumieniu powstania chłopi przestali być potrzebni i ten ruch został spacyfikowany.
racja stanu – nadrzędny interes państwa, rozumiany jako dobro wspólne wszystkich obywateli i politycznych formacji; nie ma jakiejś obowiązującej jednej wykładni tego pojęcia; w polityce zasada racji stanu odnosi się do pewnych wartości i ich realizacji, niezbędnych do funkcjonowania państwa, jego bezpieczeństwa i przetrwania; najczęściej kojarzy się z polityką zagraniczną i np. może oznaczać zgodę głównych sił politycznych, zarówno rządzących, jak i opozycji w pewnych kwestiach, celach, działaniach, ponieważ istnieje przekonanie, że ewentualne spory mogłyby zaszkodzić interesom państwa; koncepcja rozwinięta w pracach M. Machiavellego; współcześnie rządzący powołują się na nią, gdy podejmują niepopularne decyzje, np. wprowadzająstan wyjątkowy, wojenny, zawieszająprawa obywatelskie i dokonująantykonstytucyjnych działań.
racjonalizm – prąd umysłowy, kierunek filozoficzny zakładający, że najważniejszą cechą i siłą człowieka jest rozum (łac. „ratio”), który też pełnił rolę głównego źródła poznania i prawdy, odrzucający zwłaszcza romantyczny czy dewocyjny irracjonalizm, a także empiryzm; za twórcę uchodzi filozof francuski Kartezjusz (XVI/XVII); wyróżnia się tzw. racjonalizm genetyczny (rozum jedynym źródłem poznania) oraz metodologiczny (aprioryzm, czyli wnioskowanie na pod–stawie odgórnego założenia, poznanie nie–zależne od doświadczenia).
Rada Bezpieczeństwa – jeden z organów ONZ, patrz hasło ONZ.
Rada Europy – międzynarodowa organizacja powołana w 1949 r. z siedzibą w Strasburgu, skupia 40 państw; utworzona w celu obrony praw człowieka, demokracji, zawierania porozumień w skali całego kontynentu w celu stworzenia wspólnych norm i standardów demokratycznych; nieoficjalnym organem jest Europejski Trybunał Praw Człowieka; Polska jest członkiem od 1991 r.
Rada Komisarzy Ludowych – Sownarkom – najwyższy wykonawczy organ sowieckiej władzy na szczeblu centralnym w latach 1917–46 (od 1946 Rada Ministrów ZSRR); szefowie: Lenin (do 1924), Rykow (1924–30), Mołotow (1930–41), Stalin (1941–46).
Rada Narodowa – organ opiniodawczy i doradczy rządu RP na uchodźstwie; funkcjonowała od grudnia 1939 do czerwca 1945; funkcję przewodniczących pełnili: 1. Paderewski, S. Mikołajczyk. S. Grabski; odtworzona w 1949, rozwiązana w 1991 r. po wyborze L. Wałęsy na prezydenta, podobnie jak Tymczasowa RJN.
Rada Nieustająca – w Rzeczypospolitej najwyższy organ administracyjny o charakterze rządowym powołany przez sejm w 1775 z inicjatywy Rosji, aby kontrolować króla (Stanisława Poniatowskie–go); R.N. składała się z króla, 18 senatorów, 18 posłów; rozwiązał ją Sejm Czteroletni w 1789, reaktywowana w 1793 przez sejm grodzieński.
Rada Nordycka – forum współpracy i konsultacji parlamentów i rządów Danii, Islandii, Norwegii i Szwecji utworzone w 1952 r.; doroczne sesje odbywają się w stolicach państw członkowskich; ciało stosunkowo luźne i niezobowiązujące w porównaniu np. z Unią Europejską.
Rada Państwa – w PRL najpierw w latach 1947–52 jeden z naczelnych organów państwowych z prezydentem Bierutem na czele; a w latach 1952–89 kolegialna głowa państwa; podobne twory istniały w innych państwach komunistycznych; tak nazywał się też parlament Austro–Węgier złożony z Izby Panów i Izby Deputowanych; w Rosji w latach 1810–1906 organ doradczo–prawodawczy, a w latach 1906–17 wyższa izba parlamentu.
Rada Pięciuset – w starożytnych Atenach rada zajmująca się przygotowywaniem obrad zgromadzenia ludowego (eklezji) i załatwianiem bieżących spraw publicznych, powołana do życia poprzez re–formy ustrojowe Klejstenesa (506 p.n.e.).
Rada Pomocy Żydom „Żegota” – specjalna komórka, organizacja, powoła–na przy Delegaturze Rządy na kraj w 1942 usiłująca pomóc eksterminowanym polskim Żydom (przewodniczyła Z. Kossak–Szczucka); funkcjonowała do 1945 r.
Rada Regencyjna – formalnie najwyższy organ władzy wykonawczej powołany w Królestwie Polskim na mocy decyzji Niemiec i Austro–Węgier we wrześniu 1917 (następstwo aktu 5 listopada 1916); miała działać do czasu wyznaczenia monarchy; skład: arcyb. A. Kakowski, ks. Z. Lubomirski i hr. J. Ostrowski; działała do listopada 1918, tworząc w ciągu roku istotne zręby państwowości polskiej.
rasizm – doktryna; poglądy oparte na pseudonaukowych teoriach o nierówności ras; wg. r. istnieją rasy wyższe i niższe, pierwsze mają prawo do panowania nad drugimi, zobowiązanymi do służenia „lepszym” od siebie; na rasizmie m.in. budowali swoją teorię–doktrynę naziści; państwową ideologię w postaci aparthaidu , przejęła RPA (za rządów Partii Na–rodowej reprezentujący Afrykanów – 1948–94 r.).
ratyfikacja– uprawomocnienie; nada–nie mocy prawnej umowie międzynarodowej przez właściwe organy danego państwa (parlament, prezydent, szef rządu – w zależności od porządku konstytucyjnego).
raznoczyńcy – określenie wywodzących się z różnych środowisk społecznych (różnych „czynów” – słowo z j. ros.) spiskowców działających w okresie rządów Mikołaja I w Rosji w latach 30 i 40. XIX w .(np. M. Czernyszewski).
realpolitik– określenie polityki przyjmującej założenia tzw. realizmu politycznego, który liczy się z aktualnym układem sił, możliwościami własnymi partnerów i co najważniejsze – przeciwników; popularną dewizą takiego stylu uprawiania polityki jest „cel uświęca środki”; teoretyczne podstawy stworzyli: N. Machiavelli, V. Pareto, G. Mosca, R. Michales; brutalnym przykładem realpolityki w praktyce była–by II wojna światowa i polityka aliantów wobec Polski czy stosunki między sojusznikami.
rebelia – bunt, powstanie przeciwko legalnej władzy; r. może być wyrazem opozycji grup społecznych, których postulaty nie zostały uwzględnione; źródłem rebelii (rewolty) może być desperacja społeczeństwa w skali lokalnej, bądź ogólno–państwowej.
reelekcja – ponowny wybór polityka, na kolejnąkadencję (np. prezydenta) bądź ponowne zwycięstwo danej formacji po–litycznej.
referendarz – w przedrozbiorowej Polsce (od 1507 r.), specjalny urzędnik koronny, odbierający wpływające do króla (na ręce kanclerzy) supliki, petycje; urzędnicy ci prezentowali monarsze skargi ludności ; od końca XVI w. w dobrach królewskich sądzili chłopów.
referendum – jedna z form tzw. demokracji bezpośredniej polegająca na głosowaniu powszechnym obywateli nad konkretną sprawą, niezależnie od dećyzji organu przedstawicielskiego (parlamentu); najczęściej referendum organizuje się w przypadku spraw istotnych dla narodu, państwa (np. zatwierdzenie konstytucji, kwestie sojuszy międzynarodowych, istotnych reform itd.), bądź kontrowersyjnych (np. sprawa aborcji – Włochy w 1974 r., czy rozwodów – Irlandia 1995).
reforma polityczna – proces ewolucyjnych zmian politycznych prowadzący do przekształcenia systemu, bądź za–stąpienia go innym; np. w Polsce zapoczątkowana rozmowami i porozumienia–mi tzw. „okrągłego stołu”.
reforma rolna – w okresie odchodzenia od feudalizmu w wielu państwach europejskich przeprowadzono odgórnie re–formy rolne, które miały na celu uwłaszczenia chłopów użytkujących ziemię; w zależności od uwarunkowań lokalnych, areał ziemi otrzymywała grupa bezrolnych (np. w Prusach reforma ich nie objęła; w Austrii i Rosji w dużym stopniu tak); wieka r.r. miała miejsce w Polsce w okresie 20–lecia miedzywojennego i po wojnie w 1944 r.; czasami r.r. ma wyraź–nie polityczny charakter, ma na celu zdobycie poparcia wsi dla zamierzeń politycznych rządzących, np. austriacka z 1848, rosyjska z 1864, jak i wcześniej–sza powstańcza z 1863, czy komunistyczna (PKWN–owska) w 1944 r.; ogólnie r.r. to zmiana struktury własności ziemi.
reformacja – wielki ruch religijny, polityczny i społeczny w XIV w. zmierzający do reformy i przekształceń Kościoła; w efekcie doprowadził do rozłamu i podziałów w chrześcijaństwie za–chodnim; zapoczątkowany został wystąpieniem Lutra w 1517 r.,; znalazł naśladowców w innych krajach; w wyniku reformacji powstały Kościoły protestanckie niezależne od Rzymu.
regalia – prawa i przywileje przysługujące tylko i wyłącznie władcy, np. górnicze, mennicze, targowe, łowieckie, rybołówcze, oznaki władzy monarszej w postaci insygniów.
regencja, regent – okres małoletniości monarchy, który odziedziczył tron, a ze względu na wiek nie może sprawować rządów; w tym okresie rządzi państwem oficjalnie wyznaczony opiekun (ktoś z rodziny panującego króla lub specjalnie powołana osoba, mogą to być także oso–by pełniące rolę tymczasowej najwyższej władzy wykonawczej – np. Rada Regencyjna; regentem nazywa się osobę sprawującą regencję (częsty przypadek w historii, choćby Francji).
regiment – w dawnej Polsce jednostka bojowa piechoty, porównywalna z pułkiem, licząca od 200 do 2 000 żołnierzy; po 1794 termin ten zanika.
regimentarz – w XVII–wiecznej Rzeczypospolitej pełnił funkcję hetmana; najbardziej znanym w historii był Stefan Czarniecki, który dopiero na łożu śmierci doczekał się buławy hetmańskiej (żył w latach 1599–1665).
regionalizm – z jednej strony tendencja i działania polegające na decentralizacji władzy i powiększaniu samodzielności, niekiedy wprowadzeniu autonomii danych okręgów–obszarów terytorialnych; z drugiej strony w stosunkach międzynarodowych oznacza działania wspólne kil–ku (minimum dwóch) państw w konkretnych dziedzinach, co przynosi stronom określone korzyści, może też oznaczać działania w kierunku zorganizowania wspólnych ponadnarodowych instytucji ,a nawet zrębów władzy.
rejestr– spis, stan końcowy Kozaków na służbie i żołdzie Rzeczypospolitej w okresie XVI–XVII w.; stąd nazwa tzw. Kozacy rejestrowi.
rekonkwista – mianem tym określano odzyskiwanie przez chrześcijan terenów Pół. Iberyjskiego zajętych przez muzułmanów w 711–718; za legendarny początek uchodzi bitwa asturyjskiego księcia Pelayo pod Cavandonga (718 r.?); faktycznie zapoczątkował ją Karol Wielki wypierając muzułmanów za rzekę Ebro w końcu VIII w.; na ziemiach wydartych wy–znawcom islamu powstały państwa: Asturia, Aragonia, Kastylia i Leon oraz Portugalia; punktem zwrotnym stał się rozpad kalifatu kordobańskiego w 1031 r., co ułatwiło walkę z księstwami (emiratami) arabskimi, a potem zwycięska bitwa pod Navas de Tolosa 1212 r.; ostatnim akordem rekonkwisty stało się opanowanie emiratu Grenady w 1492 r.; na odzyskanych ziemiach uformowały się: Portugalia oraz Hiszpania (z połączenia Kastylii oraz Aragonii).
religia – stosunek człowieka do róż–nie pojmowanej sfery świętości – tzw. sacrum, wyrażający się w wierze, czynnościach–praktykach religijnych (kult) lub w wymiarze indywidualnych przeżyć (mistyka); doktryna religijna zawiera poglądy dotyczące natury świata, człowieka, sfery sacrum i konkretnych wymiarów kultu; większość wspólnot religijnych zorganizowana jest w sformalizowanych „Kościołach”; główne religie świata: chrześcijaństwo (podstawowe odłamy to katolicyzm, prawosławie, protestantyzm), islam, judaizm, hinduizm, buddyzm.
reprezentacja polityczna – posiada–nie przez formację polityczną (ruchy, partie, stronnictwa), społeczność lokalną czy też grupę etniczną lub narodową, własnych przedstawicieli we władzach państwa, (np. parlamentach czy władzach wykonawczych – rządach).
republika – forma państwa i jego ustroju przeciwstawna monarchii, w której najwyższa władza sprawowana jest przez organ jednoosobowy lub kolegialny, powoływany na określony czas (kadencyjność) w wyborach pośrednich lub bezpośrednich; zaistniała w starożytności (Ateny, Rzym na pewnym etapie dziejów); w wielu krajach (Afryka, Azja, Ameryka Łacińska) republikańska forma rządów służy za osłonę rzeczywistej dyktatury; typowe instytucje republikańskie: wybieralny prezydent, parlament, rząd odpowiedzialny przed par–lamentem bądź prezydentem; w zależności od relacji między nimi występują systemy rządów: parlamentarno–gabinetowy, prezydencki, kanclerski; np. w republice parlamentarnej główny ośrodek władzy znajduje się w parlamencie.
resort – oficjalne określenie ministerstwa lub wyodrębnionego organu administracji.
retorsja (retorsje) – odwetowe działania jednego państwa wobec drugiego, sankcjonowane prawem międzynarodowym.
rewizjonizm i rewizjoniści – 1) w dziejach doktryny marksistowskiej określano tak teoretyczne i praktyczne próby podważenia koncepcji i dogmatów klasyków, czyli Marksa, Engelsa, Lenina i Sta–lina; w końcu XIX w. E. Berenstein od–rzucił tezę o niezbędności rewolucji proletariackiej, potem dołączyli inni krytycy marksistowskiej ortodoksji: K. Kantsky i A. Millerand; mianem rewizjonistów, od–rzucających przesadny wg nich nacisk komunistów na walkę klas, określono socjaldemokratów po rewolucji bolszewickiej – oczywiście był to punkt widzenia marksistów; 2) w krajach realnego socjalizmu rewizjonizmem nazywano też próby liberalizacji doktryny i praktyki politycznej ze strony dogmatycznej większości kierownictwa partii; za rewizjonistów uchodzili też na „Wschodzie” zwolennicy eurokomunizmu w Europie Zachodniej.
rewolta – synomim rebelii, powstanie zbrojne, bunt.
rewolucja – gwałtowne, szybkie przemiany, głównie polityczne, w wyniku których powstaje nowa sytuacja; zbrojne przejęcie władzy, bądź zmiana systemu politycznego drogą przewrotu; znane i ważniejsze rewolucje:
1° angielska, o charakterze burżuazyjnym w latach 1640–60; choć najbardziej „rewolucyjna” faza przypadła na lata 1640–49, potem 11 lat republiki po straceniu Karola I Stuarta;
2° angielska zwana też „chwalebną” w 1688, gdy obalono ostatecznie Stuartów (konkretnie Jakuba II); jej skutkiem stało się wprowadzenie monarchii konstytucyjnej;
3° bolszewicka 26.10./7.11.1917 r., obalenie Rządu Tymczasowego przez bolszewików
4° belgijska z września 1830; Belgo–wie poderwali się wówczas przeciwko Holendrom likwidując jedno z postanowień systemu wiedeńskiego; ostatecznie wywalczyli niepodległość w 1831r.;
5° francuska (wielka burżuazyjna) z lat 1789–1799,doprowadziła do obalenia monarchii Burbonów (1792), zaprowadzenia republiki, dyktatury jakobinów, a po niepopularnych rządach Dyrektoriatu, do dyktatury Bonapartego (1799);
6° francuska z lipca 1830, obaliła Burbonów i wyniosła na tron Ludwika Filipa Orleańskiego;
7° francuska z lutego 1848 r.; obaliła rządy Ludwika Filipa, zaprowadziła republikę burżuazyjną;
8° niderlandzka, będąca bardziej antyhiszpańskim powstaniem 1566–1609, niż rewolucją, wystąpiły w nim pewne elementy rewolucji burżuazyjnej; Hiszpania uznała niepodległość Niderlandów w 1648;
9° lutowa w 1917 r. w Rosji, miała miejsce na przełomie lutego i marca tegoż roku, doprowadziła do obalenia caratu i wprowadzenia republiki; uformowały się 2 ośrodki władzy: Rząd Tymczasowy i Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich;
10° rewolucja w okresie „Wiosny Ludów” w Prusach, Austrii w marcu 1848 r.;
11° rewolucja niemiecka, listopad 1818 – styczeń 1919 obaliła monarchię (cesarstwo Hohenzollernów, cesarz Wilhelm II uciekł do Holandii); przyspieszyła koniec I wojny światowej; socjaldemokratyczny rząd republikański na czele z F. Ebertem stłumił w styczniu 1919 komunistyczną rewoltę (powstanie) na czele z K. Liebchnechtem i R. Luksemburg; jej odpryskiem w Bawarii była tzw. Bawar–ska Republika Rad między kwietniem a czerwcem 1918r.;
12° węgierska; 21.03.–1.08.1919; była odpowiedzią– desperacką– Węgrów na ciężkie warunki pokoju, który musiały zawrzeć z Entantą jako były sojusznik Niemiec w ramach dualistycznej monarchii austro–węgierskiej; władzę przejęli na kilka miesięcy komuniści z Belą Kunem na czele tworząc tzw. Węgierską Republikę Rad; upadła pod ciosami wojsk rumuńskich, czeskich, francuskich i rodzi–mej kontrrewolucji; władzę przejął potem jako „regent” M. Horthy;
13°rewolucja kubańska 1956–59; obalenie F. Batisty przez siły dowodzone przez F. Castro i zapoczątkowanie marksistowskiej orientacji.
rewolucja agrarna – określa się tym mianem zespół działań i procesów de facto ewolucyjnych w średniowieczu, które doprowadziły do intensyfikacji rolnictwa, wzrostu jego wydajności i produkcji; istotny wpływ miały na nią: nowe metody uprawy roli, narzędzia rolnicze nowej generacji: trwalsze (żeliwne) i lepsze, wzrost wiedzy rolniczej, rosnąca liczba ludności i potrzeby jej wyżywienia.
rewolucja kulturalna – zespół działań podjętych przez Mao Tse–tunga (Mao Ze–donga), historycznego lidera Komunistycznej Partii Chin (ChRL), którego autorytet osłabł w wyniku dogmatycznej polityki ekonomicznej („Wielki Skok”), w drugiej połowie lat 60.; oficjalny początek, dogmatycznej kampanii przeciw tzw. prawicom i oportunistom nastąpił w 1966; starzejący się przywódca posłużył się manipulowanąmłodzieżą, z której tworzono oddziały tzw. „Czerwonej Gwardii” – hunweibinów, dokonującej samosądów; Mao odsunął niewygodnych działaczy takich jak: Teng (Deng) Siao–ping, Liu Szao–tsi, Peng Te–huaj i wielu innych; przypuszcza się, ze w toku maoistowskich czystek zginęło kilka milionów ludzi; zniszczeniu uległo wiele zabytków historycznych o dużej wartości artystycznej; upokorzono chińską inteligencję; rewolucja z różnymi fazami trwała niemal do końca życia Mao (1976), choć najkrwawszy etap zakończył się koło 1970.; istotną rolę w rewolucji kulturalnej odegrała armia, która spacyfikowała ruch hunweibinów.
rewolucja naukowo–techniczna – gwałtowane przemiany ilościowe i jakościowe w nauce od połowy XX w., które doprowadziły do wyjątkowego w historycznej skali powiązania nauki i techniki z przemysłem, powstania zupełnie nowych dziedzin naukowych, automatyzacji, komputeryzacji, miniaturyzacji, produkcji syntetyków, elektroniki, poszukiwań nowych rodzajów energii; negatywne skutki to: po–wstanie przeludnionych miast–molochów, degradacja środowiska naturalnego wraz z wodą i powietrzem, nadmierny rozwój motoryzacji, problemy z energią.
rewolucja przemysłowa – gwałtowne przemiany gospodarcze, które przybliżyły schyłek i upadek feudalizmu i narodziny nowego systemu ekonomicznego – kapitalizmu; złożyły się na nią takie zjawiska jak: tezauryzacja (nagromadzenie) kapitału, korzystny klimat społeczno–po–lityczny dla przedsiębiorczości, nowe źródła energii, wynalazki techniczne, nowe metody produkcji (technologie); faktyczna władza burżuazji; najwcześniej wystąpiła w Anglii w XVIII w.; doprowadziła do przemiany produkcji manufakturowej na skalę masową oraz narodzin dwóch antagonistycznych grup społecznych: burżuazji i robotników przemysłowych.
reżim – system rządów; w popularnej wersji czy interpretacji rząd stosujący bez–względne metody sprawowania władzy.
RJN – Rada Jedności Narodowej – je–den z organów PPP (Pol. Państwa Pod–ziemnego) powołany 8.01.1944 przez Delegata Rządu na Kraj; pełniła rolę organu doradczego i opiniodawczego De–legata Rządu; konspiracyjny parlament z K. Pużakiem na czele; składała się z 17 członków: po 3 przedstawicieli głównych partii politycznych: PPS, SL, SN (endecji) i SP (Stronnictwa Pracy), Kościoła, organizacji społecznych i spółdzielczych; w marcu 1944 ogłosiła pro–gram „O co walczy naród Polski”; 1.07.1945 rozwiązała się; jej działalność kontynuowała Tymczasowa RJN powołana w 1945 do 1962; po zmianie kierownictwa funkcjonowała do lat 80. na emigracji (oficjalnie do 1991).
roczniki – annały; wczesna prymityw–na forma kroniki historycznej, popularna w średniowieczu, ujmowała najważniejsze wydarzenia w porządku chronologicznym; najstarszy polski rocznik to „Rocznik kapitulny krakowski” (XII–XI11w.).
rokosz – zw. też konfederacją; zjazd szlachty w celu zawiązania konfederacji przeciw królowi w imię zagrożonych swobód politycznych; to rewolta, bunt szlachty przeciw legalnej władzy monarszej w celu zmuszenia króla do ustępstw natury społeczno–politycznej bądź detronizacji; najwieksze rokosze w dziejach Polski to:
1° w 1537 tzw. „wojna kokosza” czy też rokosz gliniański (od miejscowości Gliniany);
2° w latach 1606–7, tzw. rokosz Zebrzydowskiego;
3° w latach 1664–66, tzw. rokosz Lubomirskiego;
4° w latach 1715–17 w postaci konfederacji tarnogrodzkiej;
pojęcie pochodzi od węgierskiego słowa „raks” – zbiegowisko.
rozbicie dzielnicowe – zjawisko typowe dla okresu feudalizmu, będące następstwem decentralizacji władzy; osłabienie pozycji suwerena (seniora), czasem zanik władzy centralnej, zwane też rozdrobnieniem feudalnym; typowe dla całej Europy – poza Anglią; trwało od kilkudziesięciu do kilkuset lat (w Polsce prawie 200).
rozejm – zakończenie wojny bądź zawieszenie działań zbrojnych przez zgodę walczących stron, w formie pisemnej urno–wy; np. rozejm (bliski kapitulacji jeśli chodzi o warunki) kończący I wojnę światową 11.11.1918 w Compiegne.
rozporządzenie z mocą ustawy – akt prawny niższego rzędu w stosunku do usta–wy, posiada moc ustawową na podstawie decyzji parlamentu bądź interpretacji konstytucji; rozporządzenia są wydawane przez rząd, resortowych ministrów bądź głowę państwa (np. prezydenta – o ile upoważnia go do tego ustawa zasadnicza).
równowaga polityczna – pojęcie i określenie używane zarówno na wewnętrznej scenie politycznej, w odniesieniu do równoważenia się wpływów głównych sił politycznych, jak i w polityce międzynarodowej, gdy między państwa–mi lub mocarstwami panuje stan równo–wagi sił – nie ma dominacji jednego państwa nad drugim; w okresie Kongresu wiedeńskiego stała się jednym z naczelnych haseł polityki europejskiej, ostatecznie zniesiona przez Napoleona.
Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO) – organizacja o charakterze opozycyjnym, powstała w 1977 (marzec), skupiająca postacie o różnych orientacjach politycznych i światopoglądowych; walkę o demokrację i przebudowę ustrojową łączył z koniecznością przestrzegania praw człowieka przez władze komunistyczne; liderzy ROPCiO: A. Czuma, L. Moczulski, M. Boruta–Spiechowicz, S. Kaczorowski, W. Ziembiński, A. Pajdak, ks. J. Zieja; niektórzy łączyli członkostwo w ROPCiO z przynależnością do „KOR–u”; w 1979 r. nastąpił rozłam na KPN (Konfederacja Polski Niepodległej) – grupa Moczulskiego, Ruch Młodej Polski – grupa gdańska z A. Hallem na czele, Komitet Porozumienia na Rzecz Samoistnienia Narodu – grupa Czumy.
ruch społeczno–polityczny – z jednej strony „zbiorowe i celowe działanie w określonej czasoprzestrzeni zmierzające do wprowadzenia zmian o charakterze strukturalnym, dotyczące funkcjonowania władzy politycznej” („Leksykon politologii”), z drugiej, szeroka koalicja sił społeczno–politycznych dążąca do realizacji bieżących (rzadziej długofalowych) celów politycznych; często partie tworzą ruchy społeczno – polityczne; w najnowszych dziejach Polski, „Solidarność” w latach 1980–81 stanowiłaby przykład takiego ruchu.
ruch z Cluny – reformatorski ruch Kościoła, który narodził się w burgundzkim klasztorze benedyktyńskim w Cluny (ufundowanym w 910 r. przez księcia Wilhelma Pobożnego z Akwitanii), a po–tem rozszerzył się na całe chrześcijaństwo zachodnie; podstawowymi założeniami reformy była odnowa wspólnotowego życia klasztornego, podniesienie moralności księży i mnichów, pielgrzymki, śpiewy kościelne, procesje z obnoszeniem relikwii; po XII w. klasztor, jak.i ruch z Cluny traci znaczenie.
rugi pruskie – nakaz opuszczenia Prus, a właściwie terytorium zjednoczonych Niemiec; bezwzględnie realizowana przez kanclerza Bismarcka polityka wypędzenia Polaków (i Żydów w mniejszym stopniu) nie posiadających obywatelstwa niemieckiego (czy wcześniej pruskiego), najczęściej pochodzących z Austro–Węgier i Rosji, w latach 1885–86; ogółem wypędzono około 26 tys. ludzi będących w większości robotnikami sezonowymi w wielkich majątkach junkierskich na wschodzie Rzeszy.
rusyfikacja – zespół działań administracyjnych, szykan i represji wobec społeczeństwa polskiego w celu jego wynarodowienia i likwidacji odrębności ziem polskich, w ramach imperium rosyjskie–go, prowadzonych przez władze rosyjskie w XIX w. po przegranych powstaniach: listopadowymi styczniowym; szczególnie dotkliwe działania nastąpiły po powstaniu styczniowym, miały długofalowy charakter i były dokuczliwe oraz konsekwentne (np. w szkolnictwie, gdy kuratorem był sławny Apuchtin).
RWPG – Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej – organizacja mająca na celu koordynację gospodarcząpaństw socjalistycznych; utworzyły jąw 1943 r.: Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR, potem dołączyły: Albania, która wystąpiła z RWPG w 1961 r., NRD (1950), Mongolia (1962), Kuba (1972), Wietnam (1978); faktycznie był to zbiurokratyzowany twór służący jako narzędzie radzieckiej dominacji i kontro–li gospodarczej; rozwiązana w czerwcu 1991 po przemianach w krajach byłego bloku radzieckiego.
rynek – pojęcie ekonomiczne; oznacza ogół transakcji kupna i sprzedaży danego dobra bądź czynnika produkcji (ziemi, maszyn, nieruchomości, pracy itd.), zawieranych w określonym czasie, na określonym terytorium; kryteria podziału rynków: wg zasięgu przestrzennego (lokalne, krajowe, międzynarodowe, światowe), branż (czyli danego dobra, towaru), zmian w czasie (stałe – stabilne, sezonowe, rozszerzające się), wielkości obrotów (małe, średnie, wielkie) czy według teorii ekonomii na rynki dóbr lub usług; rynki uformowały się w wyniku procesu historycznego; w popularnym ujęciu mechanizmy rynkowe oparte na równoważeniu się podaży (ilości) z popytem (zapotrzebowaniem) kojarzą się z kapitalizmem.
rząd – naczelny, centralny organ władzy wykonawczej kierujący całością administracji państwowej; od 1992 r. w Polsce rząd powoływany jest przez prezydenta, na wniosek premiera, po uzyskaniu akceptacji sejmu (wotum zaufania).
rząd londyński (emigracyjny) czyli Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie – gabinet powołany 1.10.1939 przez prezydenta W. Raczkiewicza w Paryżu, po internowaniu przez władze Rumunii dotychczasowych najwyższych władz Rzeczpospolitej, zmuszonych do opuszczenia kraju po agresji III Rzeszy i ZSRR; kontynuacja polskiej państwowości w wymiarze prawa międzynarodowego; do lipca 1945 uznawany był przez większość krajów świata; w skład wchodzili politycy 4 partii: PPS, SP, SL, SN; przeżywał kryzysy: najpoważniejszy na tle porozumienia zawartego z ZSRR w lipcu 1941 r. przez Sikorskiego i Majskiego, siedzibami rz.l. były: Angres (do 18.06.1940 r.) i Lon–dyn; funkcję premiera pełnili: Wł. Sikor–ski (do lipca 1943), S. Mikołajczyk (do listopada 1944), T. Arciszewski (formalnie do 1947 r.); po cofnięciu mu uznania przez kraje zachodnie działał dalej, początkowo prezesował mu jeszcze Arciszewski, potem gen. T. Komorowski (do 1949), T. Tomaszewski (do 1950), gen. R. Odzierzyński (do 1954), J. Hryniewski (1954), S. Mackiewicz–Cat (do 1955), H. Hanke (1955), A. Pająk (do 1965), A. Zawisza (do 1970), Z. Muchniewski (do 1972), A. Urbański (do 1976), K. Sabbat (do 1986), E. Szczepaniak do początku 1991 r.; po wyborze L. Wałęsy na prezydenta zaprzestał działalności.
rząd lubelski lub Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej – ośrodek władzy powstały w Lublinie 7.11.1918 r. na czele z J. Daszyńskim, aspirujący do roli ogólnokrajowego rządu, posiadający ograniczone wpływy o charakterze regionalnym; reprezentował głównie siły lewicowe (PPS i PSL „Wyzwolenie”), głosił program radykalnych reform społecznych; po powrocie Piłsudskiego z Magdeburga, Daszyński oddał władzę w jego ręce (12.11.1918).
Rząd Tymczasowy RP – organ władzy wykonawczej powstały na bazie PKWN 31.12.1944 (choć niektórzy autorzy przyjmują datę 1.06.1945), uznany przez ZSRR, potem Czechosłowację i Jugosławię; jego szefem był E. Osóbka–Morawski (podobnie jak w PKWN); funkcjonował do 28.06.1945 do powstania TRJN; przejściowo siedzibą był Lublin, stąd niekiedy zwany lubelskim.
Rząd Tymczasowy w Rosji 1917 – tymczasowy organ władzy państwowej szczebla centralnego powstały po obaleniu i załamaniu caratu, istniał między 15. (2. starego stylu) 03. a 8.11. (26.10 stare–go stylu) 1917, obalony przez bolszewików; zapoczątkował demokratyczne przemiany, ale poprzez kontynuację niepopularnej wojny stracił społeczne zaufanie; jego szefami byli książę Lwow i socjalista Kiereński; błędy i zaniedbania gabinetu (wojna, sprawa reformy rolnej) wy–korzystali bezwzględnie bolszewicy zdobywający przewagę w radach robotniczych i żołnierskich; Rz.T. stanowił szerokąkoalicję sił centro–lewicowych, przejściowo nawet liberalnych (kadeci).
rządy narodowe (Rząd Narodowy) – najwyższe organy władzy w polskich powstaniach narodowych: listopadowym (powołany 30.XI.1831, działał do października), krakowskim (luty 1846, funkcjonował kilka dni, potem dyktatura Tyssowskiego), styczniowym (istniał od 22.01. do 17.10.1863; przerwami były dyktatury Mierosławskiego i Langiewicza; końcem przejęcie władzy przez R. Traugutta).
Rzecznik Praw Obywatelskich – organ powołany w 1987 r., wyspecjalizowany i ukierunkowany na ochronę praw i swobód obywateli naruszanych przez administrację; wyboru rzecznika dokonuje Sejm za zgodą Senatu na 4 – letniąkadencję; rzecznikami byli: E. Łętowska (do 1992), T. Zieliński (1992–96), A. Zieliński (od 1996).
Rzesza Niemiecka – nazwa państwa niemieckiego tzw.: I Rzesza (Stara Rzesza) inaczej Swięte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego 962–1806; tzw. 1I Rzesza inaczej Cesarstwo Niemieckie pod rządami Hohenzollernów 1871–1918 i III Rzesza, nazwąnawiązująca do dawnej tradycji, 1933–45.
S
samodzierżawie – samowładztwo – określenie systemu sprawowania władzy politycznej w Rosji carskiej, praktycznie do czasu reform konstytucyjnych w latach 1906–07, charakteryzujący się nieograniczonymi kompetencjami administracji, organów wykonawczych z monarchą – carem na czele; w Rosji nie występowały między połowąXVII w a początkiem XX stulecia żadne organy kontrolujące aparat wykonawczy, co dawało mu prawo stosowania przymusu, represji i paraliżowania jakiejkolwiek opozycji.
samostanowienie (samookreślenie) narodów – jedna z podstawowych zasad prawa międzynarodowego oznaczająca prawo każdego narodu do wyboru politycznego, łącznie z możliwością utworzenia państwa lub przyłączenia się do innego, już istniejącego; zasada samostanowienia została zapisana w Deklaracji Praw Narodów Rosji (w 1917), w tzw. 14 punktach Wilsona (1918), Karcie Atlantyckiej (1941); rangę normy prawnej uzyskała poprzez Kartę Narodów Zjednoczonych (status ONZ) w 1945 i Pakty Praw Człowieka (1966).
sanacja – nazwa obozu rządzącego w Polsce w latach 1926–39, po przewrocie
majowym, kojarzonego z politykami lojalnymi wobec marszałka J. Piłsudskie–go (stąd też „piłsudczycy”), wywodzący–mi się z różnych środowisk i ugrupowań politycznych, połączonych w posłuszeństwie i dyspozycyjności wobec Piłsudskiego; dawni legioniści, POW–wiacy, niektórzy działacze PPS, PSL–Wyzwolenie, odłamy konserwatystów (Stronnictwo Prawicy Narodowej), pewne grupy inteligenckie (np. Związek Naprawy Rzeczypospolitej), reprezentanci wielkiego przemysłu („lewiatan”), odpryski z ruchu ludowego, narodowego czy nawet robot–niczego; nazwa pochodzi od łac. słowa „sanacio” (czyli odnowa, naprawa, oczyszczenie), którego używali piłsudczycy motywując przejęcie władzy; po śmierci marszałka obóz sanacyjny uległ dekompozycji.
sandiniści – nazwa centrolewicowej–formacji politycznej po zdobyciu władzy marksistowskiej w Nikaragui, powstała w 1961 r., stawiała sobie za cel walkę z dyktaturą rodziny Somozów (szczególnie Anastasio Somozy), w latach 60. sandiniści ponieśli porażkę, ale w 1978 r. po stworzeniu szerokiego frontu koalicyjnego wznowili walkę i w 1979 r. doprowadzili do obalenia dyktatury; po przejęciu władzy zwyciężyły w ruchu sandinistowskim (tzw. FSLN) tendencje marskistowskototalitarne, gdy liderem i prezydentem został Daniel Ortega,doszło do nowej wojny domowej, opozycja wspierana przez USA (partyzantka „contras”) zmusiła sandinistów do rokowań i wyborów prezydencko–parlamentarnych w 1990, które przegrali; nazwa ruchu pochodzi od nazwiska gen. Calderona Sandinio, legendarnego przywódcy partyzanckiego walczącego z wojskami interwencyjnymi USA w latach 1927–32.
sankcja pragmatyczna – edykt królewski, bądź cesarski regulujący istotne sprawy państwowe; najbardziej znana to sankcja cesarza Karola VI z 1713 r., wprowadzająca dziedziczność tronu w posiadłościach habsburskich także w linii żeńskiej (nie miał syna, tylko córkę Marię Teresę), co stanowiło odstępstwo od prawa salickiego; inne sankcje to sankcja króla Ludwika IX (Francja) z 1268 skierowana przeciwko politycznym roszczeniom papiestwa; sankcja króla Karola VII (Francja) z 1438 potwierdzająca zwierzchność soboru nad papieżem.
sankiuloci – pogardliwe, złośliwe (od 1789 r.) określenie rewolucjonistów, a po–tem paryskiego ludu (od krótkich spodni do kolan – j. franc. „colotte”); w późniejszym okresie rewolucji francuskiej tak nazywano patriotów wywodzących się z ludu.
Sąd Najwyższy – naczelny organ sądowy, a zarazem najwyższa instancja wymiaru sprawiedliwości; wyjątkowąpozycję posiada SN w USA będący równym partnerem prezydenta i Kongresu; najczęściej w kompetencjach sądów najwyższych znajduje się interpretacja wykładni prawa, ustaw (o ile są niejasne), sprawy precedensowe, nadzwyczajne rewizje konkretnych spraw karnych czy cywilnych; polski SN posiada 4 izby: Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń, Cywilną i Karną; na czele SN stoi pierwszy prezes, którego powołuje prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.
schizma – rozłam religijny, zerwanie jedności kościelnej, też odszczepieństwo dogmatyczne; od gr. słowa „schizma”;
– schizma wschodnia; rozłam między wschodnią i zachodnią częścią chrześcijaństwa; ostateczna w 1054 roku,
– schizma zachodnia (tzw. wielka) w latach 1378–1417, związana z przeniesie–niem stolicy papieskiej z Awinionu do Rzymu, czego nie uznała część kurii, wybierając własnych papieży.
SEATO – Organizacja Paktu Południowo – Wschodniego Azji – sojusz woj–skowo–polityczny zawarty w 1954 r. w Manilii z inicjatywy USA; członkami były: Australia, Wielka Brytania, Francja, Nowa Zelandia, Pakistan, Filipiny, Tajlandia, USA; SEATO zostało rozwiązane w 1977 r.
secesja – wystąpienie, odłączenie się; w starożytnym Rzymie demonstracyjne opuszczenie miasta jako forma walki po–litycznej przez plebejuszy; najsłynniejszą secesją było wystąpienie z Unii w Stanach Zjednoczonych – 11 stanów południa (lata 1860–61); wypadki te doprowadziły do tzw. wojny secesyjnej w latach 1861–65; secesja to również styl panujący w sztuce, zwłaszcza w zdobnictwie na przełomie XIX i XX w.
Sejm – najwyższy organ władzy o charakterze ustawodawczym w RP, jedna z dwóch izb naszego parlamentu; narodziny Sejmu przypadają na koniec XV w. – pierwsze posiedzenie miało miejsce w roku 1493; w okresie przedrozbiorowym Sejm funkcjonował do 1793; w odrodzonej Polsce – w latach 1919–38; w okresie PRL – ubezwłasnowolniony i fasadowy (w latach 1947–89); od 1989 r. – rzeczywisty organ władzy; na jego czele stoi wybierany przez posłów wchodzących w skład Sejmu – marszałek; historyczne sejmy:
– Czteroletni (Wielki) 1788–92, nadał mieszczanom prawa polityczne, powiększył armię i uchwalił Konstytucję 3 Maja;
– ekstraordynacyjny, czyli nadzwyczajny;
– elekcyjny – wybierano na nim króla;
– generalny – nazwa sejmów prowincjonalnych dla Małopolski i Wielkopolski;
– konwokacyjny, w okresie bezkrólewia, przed elekcją(od 1573 r.);
– koronacyjny, odbywany w celu koronacji elekta (od 1573);
– Sejm Krajowy, organ przedstawicielski w Galicji od lat 1861–67;
– Sejm niemy 1717 kończący spór szlachty z Augustem II Mocnym, uważa się go za początek rosyjskiej dominacji w Polsce;
– grodzieński– ostani sejm RP w 1793;
– sejm skonfederowany czyli zawiązany na sposób i styl konfedracji, do której przystępowali posłowie i senatorowie imiennie; obowiązywała w nim większość głosów; taki charakter miał Sejm Czteroletni, by uniknąć „liberum veto”.
sejmik – w przedrozbiorowej Polsce od XIV i XV w. reprezentacja ogółu szlachty danego województwa, względnie ziemi, stanowiąca lokalny organ władzy; w XVI w. nastąpiło wyraźne zróżnicowanie sejmików:
I° deputacko – trybunalskie wybierające sędziów do trybunału koronnego (1578) w Piotrkowie bądź litewskiego (1581) w Mińsku;
2° elekcyjne – wybierające kandydatów na urzędy sądowe ziemskie;
3° generalskie – tzw. generały, czyli zjazdy posłów i senatorów poszczególnych prowincji, gdzie wspólnie uzgadnia–no uchwały sejmików powiatowych i wspólne stanowisko w sejmie;
4° gospodarcze, uchwalające podatki lokalne;
5° powiatowe; istniały w Prusach od 1828 r. jako organ samorządu lokalnego i podobne w II RP od 1933 r. w gminach poniżej 25 tys. mieszkańców;
6° przedsejmowe, wybierające posłów i uchwalające tzw. instrukcje sejmikowe;
7° relacyjne, odbywały się na nich sprawozdania z obrad sejmu; podejmowano też decyzje o realizacji uchwał sejmowych [podział za W. Kopalińskim]
Senat – w wielu krajach druga, tzw. wyższa (formalnie, nie praktycznie) izba parlamentu; w Polsce wyłonił się z dawnej rady królewskiej, w okresie przedrozbiorowym w jego skład wchodzili : wojewodowie, kasztelanowie, biskupi katoliccy, wyżsi urzędnicy i dostojnicy państwowi; s. funkcjonował jako równo–uprawniona izba w latach 1493–1793 (choć Konstytucja 3 Maja faworyzowała bardziej sejm); potem w latach 1922–39
(pozostawał w cieniu sejmu), odrodził się w 1989 r. na mocy porozumień „okrągłe–go stołu”; nazwa wywodzi się od rzymskiego senatu, najpierw przybocznej rady królewskiej, a w okresie republikańskim głównego organu władzy (od 300 do 600 dożywotnich członków)
przez najstarszego członka rodziny, rodu monarszego; na Rusi od ] 057 i w Polsce od 1138; w obydwu wypadkach załamał się.
serwituty – w dawnym prawodawstwie polskim określenie praw i korzyści przy–sługujących chłopom na gruntach dworskich (rzadziej dziedzicom na chłopskich); przykłady: wypas bydła na łące, możliwość zbierania w lesie drewna na opał.
skartabelat – instytucja niepełnego szlachectwa wprowadzona w 1669 r., na fali zamykania się stanu szlacheckiego; odtąd nobilitowani do 3. pokolenia nie posiadali prawa piastowania urzędów i funkcji poselskich.
sobór – zgromadzenie biskupów w Kościele katolickim pod przewodnictwem papieża (lub jego legata) toczące obrady nad problemami wiary, organizacji i dyscypliny Kościoła; w dawnej Rusi były tzw. sobory ziemiańskie, czyli zgromadzenia stanowe – XVI–XVII w.; ważniejsze sobory w dziejach Kościoła (zwane powszechnymi):
– nicejski I – 325 r., nicejski I1 787 r.;
– konstantynopolitański I 381, Il 553, II1 680–81, IV 869–870;
– efeski 431 r.; –chalcedoński 451;
– laterańskie I – 1123, II – 1139, III – 1179,IV– 1215, V– 1512–17;
– trydencki 1545–1563; reakcja na reformację, podjął szereg kroków dyscyplinujących Kościół, duchowieństwo, na–łożył obowiązek kształcenia na duchownych, usztywnił doktrynę, wzmocnił pozycję papieża m.in. jego zwierzchność nad soborami, wprowadził funkcję nuncjuszy – ambasadorów papieskich;
– watykański 11869–1870;
watykański II 1962–65, jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach współczesnych Kościoła, podjął dialog nie tylko z innymi Kościołami chrześcijańskimi (stanowiąc bodziec dla ekumenizmu), ale też i z pozostałymi wielkimi religiami; stanowił porażkę integryzmu – konserwatyzmu.
socjaldemokracja – formacja polityczna, ideologia, doktryna będąca współcześnie syntezą różnych koncepcji ideowych, podatna na zachodzące zmiany w otaczającej rzeczywistości; wyrosła w końcu XIX w. na bazie inspiracji marksistowskich; marksistów do rewolucji bol–Szewickiej kojarzono z socjaldemokracją,
pod wpływem koncepcji rewizjonistycznych (reformistycznych) ewoluowała w kierunku akceptacji realiów kapital i styc znych; istotnym momentem dla rozwoju idei i ruchu była rewolucja bolszewicka w Rosji (1917); krytycy metod rządzenia bolszewików, ich dyktatury jednoznacznie odcięli się od nich tworząc znany nam nurt socjaldemokracji pogodzonej z mechanizmami rynkowymi i demokratyczny–mi regułami politycznymi; obecnie socjaldemokracja, mieszcząca się w szerokim nurcie lewicy, akceptując prywatną własność i mechanizmy rynkowe usiłuje zmniejszyć dysproporcje w dochodach poprzez sprawiedliwszą redystrybucję (podział) dochodu narodowego, inaczej rozłożone podatki, opiekę i pomoc socjalnąw celu stworzenia tzw. „welfare state” – państwa dobrobytu; zdecydowana większość współczesnych partii lewicowych na Zachodzie, jak i w Europie Srodkowej ma charakter socjaldemokratyczny lub za takie się podaje (np. postkomunistyczne ugrupowania w krajach postsowieckich, choćby SdRP).
socjalizm – 1° ideologia społeczno–polityczna zakładająca uspołecznienie własności i sprawiedliwy podział dóbr, zrodzona w Europie w dobie industrializacji (XVITI i XIX) na bazie krytyki kapitalizmu; 2° ustrój społeczny oparty na realizacji założeń ideologii socjalistycznej; było wiele różnych modeli socjalizmu w zależności od państw, w których go wprowadzano; w odniesieniu do państw bloku radzieckiego używano określenia „socjalizm realny”; 3° ruch społ.–polityczny stawiający sobie za cel realizację idei socjalistycznej; pierwszy etap rozwoju myśli i ruchu socjalistycznego nosi nazwę socjalizmu utopijnego (Owen, Fourier, Saint–Simon), działalność K. Marksa i F. Engelsa doprowadziła do powstania tzw. socjalizmu naukowego, który w przeciwieństwie do s. utopijnego nie tylko koncentrował się na krytyce stanu rzeczy, ale proponował pewien spójny system społeczno–ekonomiczny i filozoficzny (zawierał deklaracje utopijne – np. hasła o niezbędności rewolucji).
socjalizm narodowy – oficjalna nazwa doktryny nazistowskiej – faszyzmu niemieckiego.
„Solidarność” (NSZZ „Solidarność”) – związek zawodowy i ruch społeczny powstały podczas strajków latem 1980 r., które z wybrzeża rozprzestrzeniły się na całą Polskę, jednym z postulatów strajkujących była zgoda władz na powołanie nie–zależnego związku zawodowego; komuniści po oporach zarejestrowali „Solidarność” 10.11.1980; przez 16 miesięcy legalnego istnienia cały czas toczyła „S” walkę o przetrwanie i swobodę działania, domagając się nie tylko gospodarczych, ale i politycznych reform oraz zmian w kierunku demokracji ustroju; posiadała strukturę regionalną; niekwestionowanym liderem był L. Wałęsa – lider sierpniowe–go strajku w stoczni gdańskiej (1980); stan wojenny z grudnia 1981 r. położył kres legalnej działalności „S”, większość liderów została aresztowana, ale pewne struktury przetrwały i zeszły do podziemia; po strajkach 1988 r. związek odrodził się, władza podjęła z nim dialog, a w kwietniu 1989 r. został ponownie zalegalizowany; działa do dzisiaj, choć podziały w ruchu solidarnościowym osłabiły związek, w którym uwidaczniają się czasem syndoholistyczne tendencje; od ustąpienia L. Wałęsy w 1990 r., liderem związku jest M. Krzaklewski.
solidaryzm – idea zrodzona w 2. poło–wie XIX w. głosząca naturalną wspólnotę interesów różnych grup i warstw społecznych, niezależnie od ich statusu ekonomicznego, społecznego, negująca marksowską walkę klas; główni teoretycy: E. Durkheim, L. Duguit, Ch. Gide; w Polsce solidaryzm praktycznie przyjął się w zaborze pruskim w okresie germanizacji; Hasła solidaryzmu umieściła w programie endecja
społeczeństwo obywatelskie – społeczeństwo, w którym zespół instytucji oraz różnego typu dobrowolnych, spontanicznych organizacji, związków, stowarzyszeń jest podstawą samodzielnego, wolnego od ingerencji państwa rozwoju obywateli, a zarazem stanowi dowód ich własnej aktywności, inicjatyw i potrzeb. [za „Leksykonem politologii”]
społeczeństwo otwarte – społeczeństwo, które kieruje się zasadą wolności jednostki i jej odpowiedzialności; jego przeciwieństwo stanowi społeczeństwo zamknięte, czyli takie, które kieruje się sztywnymi normami, zakazami i nakazami, nie akceptując spontaniczności i wolności wyboru.
społeczeństwo stanowe – społeczeństwo, w którym istnieje wyraźny podział na stany czy wielkie grupy społeczne o określonych przywilejach i obowiązkach, do których przynależy się z racji urodzenia (dziedziczenia); przekraczanie barier międzystanowych jest trudne i ograniczone de facto do jednostek.
społeczna doktryna Kościoła – doktryna Kościoła katolickiego dotycząca kwestii społecznych i ekonomicznych, będąca reakcją na rozwój ideologii oraz ruchu socjalistycznego (robotniczego) oraz liberalizmu, rozwinęła się w drugiej połowie XIX w., pierwsze koncepcje i działania zrodziły się już w połowie XIX w. w Niemczech – powstała i funkcjonowała tam katolicka partia „Centrum”; za początek doktryny Kościoła uchodzi encyklika Leona XII „Rerum novarum” z 1891 r.; doktryna proponuje „trzeciądrogę” głosząc godność człowieka i jego pracy, konieczność pomocy państwa najuboższym, ograniczonej ingerencji państwa w sprawy ekonomiczne, swobodne prawo zrzeszania się, prawo do godziwych wy–nagrodzeń i posiadania podstawowych praw politycznych, odnowę rodziny; na bazie tej doktryny powstała chrześcijańska – demokracja (chadecja).
sprzężaj – w dawnej przedrozbiorowej, jak i XIX–wiecznej Polsce określenie inwentarza żywego, zaprzęganego do prac polowych, służącego jako siła pociągowa.
stalinizm – ideologia, doktryna, a za–razem praktyka polityczna (specyficzny sposób sprawowania władzy) w państwach komunistycznych – realnego socjalizmu, sformułowana i realizowana najpierw w ZSRR w okresie rządów J. Stalina i w innych krajach, gdzie władze sprawowali komuniści; cechy charakterystyczne s.: połączenie partii z aparatem państwowym i tzw. rządy monopartii, likwidacja opozycji politycznej, wszechobecność terroru paraliżującego opór, niezadowolenie, jak i mobilizującego do zwiększonego wysiłku produkcyjnego, deifikacja, czyli kult lidera partii i państw zarazem, rozbudowa aparatu represji, który podlegając tylko same–mu wodzowi wyrasta ponad partię stając się „państwem w państwie”; plastyczna ideologia uzasadnia zmieniającą się linię polityczną; wkładem J. Stalina w „dorobek” marksizmu stała się teza o zaostrzaniu się walki klasowej w ramach budowy socjalizmu, co miało uzasadniać fale represji i czystek; społeczeństwo poddawane nieustannej ofensywie propagandowej; s. został skrytykowany przez Chruszczowa w 1956 r. (XX zjazd KPZR), ale w mniej krwawej postaci przetrwał aż do upadku realnego socjalizmu.
stan wojenny i wyjątkowy – w sytuacji nadzwyczajnego zagrożenia państwa, ustroju politycznego bądź katastrofy żywiołowej, oficjalny stan prawny przewidujący zawieszenie praw obywatelskich, możliwość stosowania przymusu, zawieszenia bądź rozwiązania partii politycznych przez władze państwowe na terytorium całego kraju, bądź jego części; władze wprowadzając stan wojenny lub wyjątkowy, używająokreślenia: „stan wyższej konieczności” i powołują się na racje stanu.
stańczycy – nazwa ugrupowania galicyjskich konserwatystów w końcu XIX w.
współpracujących lojalnie z rządem austriackim; przejęli ważniejsze stanowiska w administracji; przeciwstawiali się liberałom, radykałom, ludowcom chcąc monopolizować polityczną scenę; liderami byli: Michał Bobrzyński, Adam Potocki, Kazimierz Badeni, Władysław Jaworski, Stanisław Tarnowski, Stanisław Koźmian, Józef Szujski, Ludwik Wodzicki; określenie pochodzi z pamfletu politycznego „Teka Stańczyka”, ogłoszonego na łamach krakowskiego „Czasu” w 1869, ośmieszającego i krytykującego konspirację i tzw. „postępowość”.
starosta – w dawnej, przedrozbiorowej Polsce od XIV w. urzędnik mianowany i odwoływany przez króla będący jego namiestnikiem na konkretnym obszarze (prowincji, ziemi); obok starostów generalnych (ruski, wielkopolski, krakowski) występowali też starostowie grodowi sprawujący władzę policyjną, skarbową i sądową oraz niegrodowi – faktyczni dzierżawcy dóbr królewskich; w okresie międzywojennym oraz na początku istnienia PRL (do 1954) podlegający wojewodzie szef administracji w powiecie.
statut – zbiór przepisów prawnych regulujących zadania i struktury, sposób działania instytucji państwowych w Polsce przedrozbiorowej:
– statuty Kazimierza Wielkiego wydane w połowie XIV w. (tzw. wiślicko–piotrkowskie) będące próbą kodyfikacji (niepełna) prawa polskiego dla 2 podstawowych dzielnic: Wielkopolski i Małopolski;
– statut Łaskiego 1506; kodyfikacja prawa polskiego, sądowego i publicznego sporządzona przez kanclerza wielkie–go Jana Łaskiego na polecenie króla Aleksandra Jagiellończyka;
– statuty Karnkowskiego 1570 będące zbiorem praw gwarantujących panowa–nie Rzeczypospolitej w Gdańsku (wcześniej buntującym się); miasto miało do–starczać skarbowi królewskiemu połowę dochodów z opłat celnych, zapłacić grzywnę i oddać kontrolę nad latarniączyli wejściem do portu;
– Statut Organiczny Królestwa Polskiego z 1832, dokument wydany przez cara Mikołaja I, zastąpił konstytucję Królestwa i zapoczątkował proces unifikacji ziem polskich z Rosją, niezależnie od po–twierdzenia odrębności Królestwa, stano–wił grę na użytek opinii międzynarodowej.
Stowarzyszenie „Pax” – organizacja katolików świeckich posłuszna komunistom, działająca w latach 1952–91; grupa osób skupiona wokół tygodnika „Dziś i jutro”; usiłowała zająć pozycję pośrednika między partią komunistyczną (PZPR) a Kościołem katolickim, faktycznie wasalna wobec władzy; na czele Pax – u stali B. Piasecki (były lider ONR „Falangi” – faszyzującego odłamu endecji), R. Reiff, Z. Komender; w 1981 r. usiłowali się usamodzielnić – bez powodzenia.
Stowarzyszenie Ludu Polskiego – konspiracyjna organizacja spiskowa o charakterze demokratycznym działająca w latach 1835–37 głównie w Galicji i Rzeczy–pospolitej Krakowskiej o ambicjach trójzaborowych, założona przez emisarzy Młodej Polski (S. Konarski, S. Goszczyński, bracia Zalescy), celem było przygo
towanie powstania; w 1837 doszło do po–działów i po odejściu liberalnych działa–czy przekształciła się w Konfederację Narodu Polskiego.
strajk – zbiorowe, uzgodnione, dobro–wolne przerwanie pracy przez określoną grupę zatrudnionych w celu wymuszenia realizacji własnych postulatów czy nakłonienia do dialogu pracodawców bądź rządzących; na ziemiach polskich pierwsze strajki miały miejsce w XIV w. (Krakóve); liczniejsze – w XVIII stuleciu; wraz z postępem industrializacji w XIX w. powtarzały się cyklicznie (1810 – Bielsko, 1911– Wie–liczka, 1824 – Warszawa itd.), w 1844 prze–rodziły się w powstanie tkaczy śląskich; u schyłku stulecia coraz potężniejsze (np. bunt łódzki w 1892); w latach 1905–7 wyjątkowo liczne; nowością s.stały się hasła polityczne; nie brakowało s. w 20–leciu międzywojennym (1923, 1926, 1930, 1933, 1937 – s. chłopskie) w PRL (1956, 1968 – s. studenckie, 1970–71, 1976, 1980–81, 1988), jak i w nowej rzeczywistości; dzielą się na ekonomiczne i polityczne.
strategia – 1) w ujęciu wojskowym, rodzaj sztuki wojennej obejmujący planowanie, przygotowanie i prowadzenia wojny w poszczególnych etapach; 2) w ujęciu politycznym, opracowywanie koncepcji działania politycznego na podstawie analizy zachodzących zmian w rzeczywistości; zakłada prace teoretyczne i posunięcia praktyczne.
stronnictwo – jedno z określeń formacj i politycznej o charakterze partii; w dziejach Polski wystąpiły stronnictwa:
1° Stronnictwo Chłopskie, 1926–31, partia początkowo prosanacyjna potem w opozycji wobec Piłsudskiego;
2° Stronnictwo Demokratyczne, 1939–(faktycznie nieistniejące), mała inteligencka partia, która w okresie dykta–tury komunistycznej współpracowała z PZPR, w 1989 r. przechodzi na stronę „Solidarności”;
3° Stronnictwo Demokratyczno–Narodowe (1897–1919) –> Związek Ludowo–Narodowy (1919–28) –> Stronnictwo Narodowe (1928–47), różne formy organizacyjne endecji, która odradza się jako formacja po 1989 r.;
4° Stronnictwo Ludowe 1931–39, po–wstało ze zjednoczenia PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenia” i Stronnictwa Chłopskie–go; opozycyjne wobec sanacji, podczas okupacji przybrało kryptonim „Roch” (1939–45); odradza się w 1945 r. w postaci PSL; w celu odróżnienia od dywersyjnej, agenturalnej wobec komunistów partii – SL z przydomkiem „lubelskie” (to z kolei powstało z SL „Wola Ludu” – nie–wielkiego radykalnego ugrupowania);
5°po zniszczeniu niezależności PSL komuniści nakazują zastraszonej partii wspólnie z SL stworzyć w 1949 r. Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL), wasalne wobec komunistów, aż do 1989 r., gdy przeszło na stronę „Solidarności”; w latach 1990–91 w celu zdobycia popularności; „wiejski pachołek partii komunistycznej” po zmianach przybiera nazwę PSL;
6° inne stronnictwa: PSL (galicyjskie) 1895–1913; PSL Piast 1913–1931; PSL Lewica 1913–28, PSL „Wyzwolenie” 1915–1931; Stronnictwo Ludowo–Chrześcijańskie 1991–1997;
subsydia – rodzaj dobrowolnej dotacji finansowej w określonym celu politycznym bądź gospodarczym; w dawnej Polsce istniał tzw. „subsidium charitati vum”, czyli dobrowolny podatek płacony przez kler między XV a XVII w.
sukcesja – legalne następstwo tronu, bądź w szerszym ujęciu przejęcie w sposób uprawniony władzy lub spadku, w historii wyróżniamy wojny sukcesyjne, dotyczące sporów o następstwo tronu; hiszpańska – 1701–14; polska – 1733 –35; austriacka – 1741–48
sułtanat – tytuł panującego w wielu państwach muzułmańskich (od VIII w.); najbardziej znany i kojarzony z sułtanami tureckimi (dynastia osmańska).
suwerenność – jeden z podstawowych atrybutów państwa oznaczający pełną nie–zależność od jakiejkolwiek władzy spoza tego kraju, samodzielność w określaniu interesów i stosunków na arenie między–narodowej oraz w wytyczaniu swej polityki wewnętrznej.
syjonizm – określenie nacjonalizmu i żydowskiego odrodzenia narodowego; ruch nacjonalistyczny Żydów, zrodzony w końcu XIX w. zmierzający do budowy własnego państwa w Palestynie; pojęcie wprowadził Natan Birnbaum w 1890, po–chodzi ono od wzgórza Syjonu w Jerozolimie, gdzie według tradycji pochowany został biblijny król Dawid; dyskusje w środowisku żydowskim doprowadziły do zwołania w 1897 r. w Bazylei I Kongresu Syjonistycznego, gdzie ruch został ujęty w formy organizacyjne; liderem i teoretykiem był Theodor Herzl (1860–1904); początkowo Żydzi zamierzali zbudować swoje państwo w Argentynie bądź Ugandzie, potem zwyciężyła koncepcja powrotu na „ziemię obiecaną”.
syndykalizm – doktryna i ruch społeczno–polityczny, jeden z odłamów ruchu robotniczego, powstały z inspiracji P. Prudhona, zakładał pierwszeństwo celów ekonomicznych nad politycznymi; upatrywał w związkach zawodowych podstawowy oręż proletariatu w walce o swoje prawa; w latach 60. XIX w. w łonie tworzącego syndykalizmu uformowały się jego 2 kierunki: reformistyczny (kompromis z pracodawcami, droga od strajków do negocjacji) i rewolucyjny (związki zawodowe i strajk generalny głównymi siłami i metodą obalenia władzy klas posiadających); s. był bliski anarchizmowi, stając się na–wet jego odłamem.
syndykat – porozumienie między przedsiębiorstwami w celu przeprowadzenia wspólnych działań, które mogłyby przekroczyć rzeczywiste możliwości pojedynczych podmiotów gospodarczych, występuje też pod nazwą konsorcjum.
synod – w Kościele katolickim zjazd duchowieństwa jednej lub kilku diecezji, a nawet całego kraju – wówczas głównie biskupów; podobne instytucje istnieją w innych Kościołach.
szlachta – warstwa społeczna ukształtowana w Europie u schyłku średniowiecza z rycerstwa, tworząca uprzywilejowany gospodarczo i politycznie stan; poza polską i Anglią była oparciem dla absolutystycznych monarchii; w Polsce dzięki przywilejom i słabej pozycji mieszczaństwa przechwyciła władzę w drodze stopniowej ewolucji ustrojowej; pomocą stał się od końca XV w. 2–izbowy parlament (zwłaszcza Izba Poselska); od 1573 r. – jako odrębna grupa społeczna, klasa, przetrwała do czasu reform uwłaszczeniowych w XIX w.; definitywnie zniknęła ze sceny w okresie PRL–u.
szogun (jap. shogun) i szogunat – naczelny dowódca w dawnej feudalnej Japonii oraz najwyższy tytuł w jej hierarchii państwowej między XII a połową XIX w., nadawany przez cesarza najpierw (VIII w.) na czas wypraw wojennych, od 1192 r. dożywotnio, szogunowie zdobywali wówczas właściwie absolutną władzę, spychając w cień cesarza; sz. to również system rządów wzorowany na administracji wojskowej, szogunat (tzw. bakufu) utrzymał się do czasu tzw. rewolucji Mejji, gdy zwolennicy modernizacji kraju obalili ten system wraz z funkcją (1868).
szowinizm – skrajna postać nacjonalizmu, bezkrytyczne uwielbienie własne–go narodu połączone z przekonaniem o jego wyższości nad innymi i wrogością wobec obcych (bliski ksenofobii i rasizmowi); używa się tego pojęcia mówiąc także o postawie wobec innych niż naród grup np. szowinizm lokalny czy sz. męski wg feministek.
SZP – Służba Zwycięstwu Polsce – zbrojna (wojskowa) organizacja konspiracyjna powołana w Warszawie 27.09.1939 pod przywództwem gen. M. Tokarzewskiego, uznająca autorytet rządu emigracyjnego i zmierzająca do jego reprezentowania w okupowanym kraju; premier i wódz naczelny, gen. W. Sikor–ski nie ufając SZP ze względu na jej sanacyjny charakter rozwiązał organizację w końcu 1939, powołując na jej bazie Związek Walki Zbrojnej (potem AK).
świadomość polityczna – całokształt poglądów, wzorców postępowania, wiedzy, ocen wartości, postaw społeczeństwa w odniesieniu do polityki.
Święta Liga – patrz Liga Święta.
Święte Przymierze – sojusz polityczno–wojskowy Rosji, Prus i Austrii zawarty we wrześniu 1815 r. z inspiracji cara Aleksandra I w celu obrony porządku politycznego ustalonego na Kongresie Wiedeńskim; przystąpiły do niego inne państwa; m.in. wspólnie zadecydowano o likwidacji konstytucyjnych rządów w Neapolu (1821), w Hiszpanii (1822); Ś.P. rozpadło się w latach 30–tych z powodu rywalizacji austriacko–rosyjskiej na Bałkanach, przejściowo odrodził się nie tyle sojusz, co jego duch w okresie Wiosny Ludów w 1848 i 1849 r., pewne próby wskrzeszenia związku czynił Bismarck w latach 70. i 80. XIX w. („sojusz 3 cesarzy”).
taboryci– radykalny odłam husytów, dążący nie tylko do reform religijnych, ale i społecznych; przywódcą grupy był sławny wódz Jan Żiżka; nazwa pochodzi od ich „stolicy” – miasteczka Tabor.
targowica – popularne określenie, synonim zdrady narodowej, pochodzące od konfederacji targowickiej, zawiązanej w miasteczku Targowica w kwietniu 1792, przez konserwatywnych przeciwników Konstytucji 3 Maja; targowiczanie wezwali na pomoc Rosję, potem przejęli władzę wysługując się Katarzynie II; główni przywódcy: K. Branicki, S. Rzewuski, Szczęsny Potocki, S. i J. Kossakowscy, J. Massalski.
technokracja – technokratyzm – koncepcja polityczna postulująca powierzenie władzy wybitnym specjalistom różnych dziedzin (menedżerowie, inżynierowie, technicy, ekonomiści, socjolodzy); kryterium przydatności stanowiłaby określona wiedza, własność i przynależność partyj–na; pierwsze symptomy tej idei wystąpiły w pracach Platona, Kaliklesa, F. Bacona, potem w okresie XIX–XX w. u A. Comte–’a. E. Durkheima, M. Webera i innych; teza popularna obecnie w dobie rewolucji naukowo–technicznej na Zachodzie, teoretycy: A. Etzioni, W. Rostow, J. Galbraith.
teokracja – forma ustrojowa, w której władza spoczywa w rękach kapłanów, zrodzona na bazie religijnego przekonania, iż najwyższa władza znajduje się w rękach Boga (bogów), a kapłani są ziemskimi wykonawcami jego lub ich woli; mieliśmy z nią do czynienia w historii: w starożytnym Egipcie dynastie od XXI do XXIII, państwo Inków, w Tybecie przed chińskim podbojem, w Zakonie Krzyżackim – tj. jego państwie; współcześnie w Iranie po obaleniu szacha Rezy–Pahlaviego w 1979 r.
teologia – chrześcijańska wiedza na temat Boga, człowieka, treści Objawienia, wiary i zasad moralnych, usystematyzowana naukowo; religijne oceny zjawisk i uporządkowane poglądy religijne; również doktryna całej religii [za encyklopedią.
teologia wyzwoleniowa – jeden z kierunków teologii chrześcijańskiej zrodzony w warunkach biedy, nędzy, zacofania, wyzysku i niesprawiedliwości w Ameryce Łacińskiej w latach 60., po Soborze Watykańskim II, w okresie większego otwarcia i dialogu Kościoła katolickiego z innymi doktrynami i kierunkami niekoniecznie religijnymi; główni przedstawi–ciele to księża: G. Gutierrez, J. Segundo, C. Boff, R. Munoz, H. Camara; zakładała zaangażowanie Kościoła w walkę z nędzą, w pełni solidaryzując się z ubogimi i postulując walkę z niesprawiedliwym ustrojem społecznym, najwyższe władze kościelne potępiły ten kierunek teologiczny, w co osobiście zaangażował się Jan Paweł 11 i Kongregacja Doktryny Wiary; obecnie zamierająca.
termidorianie – określenie grupy polityków, członków Konwentu Narodowe–go (rewolucyjnego parlamentu), którzy dokonali z 27/28.07.1794 przewrotu, od–suwając od władzy Robespierra, zresztą zlikwidowanego wraz ze współpracownikami; przewrót oznaczał kres dyktatury jakobinów; po roku z grona polityków wyłonił się 5–osobowy Dyrektoriat; nazwa pochodzi od miesiąca w rewolucyjnym kalendarzu, w którym zamach został dokonany.
terror – sposób działania organów państwowych bądź ugrupowań politycznych, oparty na zastosowaniu brutalnej przemocy łącznie z eksterminacją przeciwników; jego celem jest utrzymanie społeczeństwa w ryzach; i zdobycie władzy, bądź rozgłosu.
terroryzm – umotywowane ideologicznie, planowane, zorganizowane akty przemocy wobec jednostek bądź grup, w celu wymuszenia na społeczeństwie, państwie czy wspólnocie międzynarodowej określonych działań, zachowań i skutków; początków terroryzmu doszukują się historycy w aktywności tajnego stowarzyszenia morderców – asasynów w Persji w Xl w.; wyróżnia się wiele rodzajów terroryzmu: państwowy (zorganizowana od–górnie przemoc), np. dyktatura jakobinów, sowiecka Rosja, IIl Rzesza i inne państwa faszystowskie, kontrakcje Izraela na terror arabskich fundamentalistów; narodowościowy zwany separatystycznym, np. ETA w Hiszpanii, IRA w Irlandii Północnej, ostatnio działalność separatystów ujgórskich w Chinach czy separatystów
korsykańskich; anarchistyczno–lewacki np. Bader–Meinhoff i Frakcja Czerwonej Armii w Niemczech, Japońska Armia Czerwona, peruwiańskie grupy Tupac Amaru czy Sendero Luminoso (Świetlisty Szlak), Czerwone Brygady we Włoszech; narodowowyzwoleńczy np. większość grup palestyńskich (w tym do 1993 r. OWP), organizacje kurylskie czy wcześniej Front Wyzwolenia Erytrei (przed zdobyciem suwerenności), Tamilskie Ty–grysy na Sri Lance; fundamentalistyczno–religijny, głównie w krajach islamskich np. Bracia Muzułmańscy w Egipcie, różne grupy w Algerii, Libanie (Święta Wojna – „Dżihat”) oraz wśród Żydów (np. Koh), nawet chrześcijan (Przetrwanie Świata w USA) i ostatnio w Japonii – sekta Najwyższa Prawda.
thatcheryzm – doktryna polityczno–gospodarcza, jeden z kierunków współczesnego neoliberalizmu czy jak kto woli konserwatyzmu, pochodząca od nazwiska b. premier W. Brytanii, M. Thatcher (1979–1990); za główne wartości uznawała: własność prywatną i wolność ekonomiczną; celem była likwidacja państwowego internacjonalizmu, prywatyzacja, walka z inflacjąi osłabienie pozycji związków zawodowych.
tolerancja – świadoma zgoda na wyznawane przez innych poglądy i działania, z którymi niekoniecznie się zgadza–my; w historii istotne znaczenie miała tolerancja wyznaniowa oznaczająca swobodę wyznawania dowolnej religii w danym państwie, problem pojawił się pod–czas reformacji, gdy nastąpiły religijne podziały; Polska w XVI i XVII w. była kra–jem tolerancyjnym (konfederacja warszawska 1573); we Francji tolerancja zapanowała wraz z edyktem nantejskim – 1588 r., który dawał swobodę wyznaniową.
torysi – określenie jednego ze stronnictw politycznych w Anglii, skupiające–go głównie arystokrację i wielką burżuazję, z torysów w XIX w., wyłoniła się Partia Konserwatywna, dzisiaj to popularne określenie konserwatystów brytyjskich.
totalitaryzm – w potocznym ujęciu za–przeczenie demokratycznego pluralizmu, specyficzny sposób myślenia negujący otwartość, pluralizm, tolerancję; w historii to przede wszystkim system rządów, ustrój polityczny na bazie totalitarnych ideologii, odrzucający demokrację, funkcjonujący w XX w. w państwach rządzonych przez skrajną lewicę bądź prawicę; uważany za skrajnąpostać autorytaryzmu; podstawowe cechy: oficjalna, obowiązująca wszystkich ideologia, zapowiadająca pełne zerwanie z przeszłością i kształtowanie człowieka nowego typu, polityczna cenzura i propagandowa ofensywa władz (indoktrynacja ideologiczna, zniewolenie społeczeństwa i jego mobilizacja, monopartyjność, terror lub groźba jego zastosowania, wróg wewnętrzny i zewnętrzny, monumentalizm form artystycznych, agitacyjna rola kultury i sztuki); racjonalizm, szowinizm i rasizm były typowe dla totalitaryzmu faszystowskiego, 7aŚ pełne podporządkowanie gospodarki państwu cechowało totalitaryzm komunistyczny (szczególnie w formie stalinowskiej); pojęcie użyte po raz pierwszy przez włoskie–go faszystę G. Gentile (1934).
Towarzystwa Patriotyczne:
1) konspiracyjna organizacja niepodległościowa założona w 1821 przez by–łych aktywistów Wolnomularstwa Narodowego pod przewodnictwem mjr Łukasińskiego; celem T.P. było zjednoczenie całej Rzeczypospolitej z Królestwem Polskim i obrona Konstytucji; Towarzystwo kontaktowało się z rosyjskimi dekabrystami; w 1825 r. władze rosyjskie wykryły istnienie T.P i aresztowały przywódców.
2) organizacja zwana też Klubem Patriotycznym, działająca podczas powstania listopadowego między 1.12.1830 a 15.08.1831 z przerwą między 4.12. a 19.01., gdy była rozwiązana przez wrogą Towarzystwu Radę Administracyjną; ostatecznie zdelegalizowana przez gen. Krukowieckiego; stanowiła najradykalniejszy i najaktywniejszy odłam obozu powstańcze–go, pod jego wpływem sejm zdetronizował 25.01.1831 Romanowów; liderzy M. Mochnacki, R. Sołtyk, J. Lelewel (prezes), T. Krępowiecki, ks. A. Pułaski.
Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TDP) – najpoważniejsza z emigracyjnych organizacji politycznych funkcjonujące w latach 1823–62, kierowana przez tzw. Centralizację; centrowy program: przyszła Polska miała stać się republiką, chłopi mieli zostać uwłaszczeni, ziemia–nom odszkodowanie zapłaciłoby państwo, a drogę do wyzwolenia upatrywano w po–wstaniu ogólnonarodowym, kierowanym przez szlachtę; TDP walnie przyczyniło się do wybuchu powstania krakowskiego w 1846, po jego klęsce autorytet TDP pod–upadł; liderzy W. Heltman, J.N. Janowski, L. Mierosławski, J.R. Płużański, a przez pewien czas też T. Krępowiecki (od 1833).
traktat – uroczysta, oficjalna umowa międzynarodowa, dwu– lub wielostronna; przykłady: traktat wersalski (pokojowy) z 1919 r., traktat Maastricht z 1992 (pogłębienie współpracy oraz integracji europejskiej), traktaty rzymskie z 1957, które za–początkowały istnienie EWG, traktaty westfalskie z 1648 kończące wojnę 30–letnią(podpisane w Osnabriick i Mtinster), traktaty polsko–niemieckie z 1990 r. (o granicy) i 1991 (o współpracy i dobrym sąsiedztwie).
transakcja – umowa lub akt wymiany, kupna, sprzedaży; w wymiarze politycznym kompromis między stronami, w którym każda ze stron z czegoś ustępuje bądź ma drugiej coś do zaoferowania.
triumf – w starożytnym Rzymie najwyższe wyróżnienie przysługujące zwycięskim wodzom w postaci uroczystego wjazdu do stolicy państwa połączonego z pochodem.
triumwirat – porozumienie 3 polityków w starożytnym Rzymie o podziale funkcji, stanowisk i sfer wpływów politycznych; miał charakter nieformalnym ( kolegialna dyktatura);
I triumwirat – istniał między 60 a 53 r. p.n.e., zawarli go: Pompejusz, Juliusz Cezar i Marek Krassus, rozpadł się po tragicznej śmierci Krassusa;
II triumwirat – istniał między 43 a 36 r. p.n.e., a zawarli go: Oktawian, Marek Antoniusz i Marek Lepidus, po śmierci Cezara, rozpadł się, po konflikcie między Oktawianem a Antoniuszem (ten drugi zginął w 31 r. p.n.e.).
trockizm – jeden z nurtów ruchu komunistycznego zapoczątkowany przez Lwa Trockiego (1879–1940), wł. Lejba Bronsteina) i rozwijany przez jego zwolenników, powstał w latach 20. i 30. XX wieku, w czasie gdy wśród komunistów toczyła się dyskusja na temat strategii rewolucji, budowy nowego ustroju, kształtu partii itd., w międzynarodowym, jak i rosyjskim ruchu robotniczym; trockizm zakładał tezę o permanentnej rewolucji, „eksport” rewolucji, możliwość istnienia różnych stanowisk, frakcji, prowadzenia dyskusji w partii; trockiści przegrali ze Stalinem walkę o władzę (1927), ale zdobyli pewne poparcie za granicą; Trocki powołał nawet „własną” tzw. IV Międzynarodówkę w 1938 r.; pewne echa trockizmu znalazły odbicie w hiszpańskiej woj–nie domowej, potem maoizmie czy lewackich ruchach terrorystycznych we współczesności; Trocki zamordowany został przez agentów Stalina w Meksyku.
trójpolówka – system uprawy ziemi w średniowieczu, powstały na bazie dwu–polówki, polegający na tym, że obszar uprawowy dzielono na 3 części, dbając o coroczną zmianę kolejności upraw: jedno pole oddawano pod oziminę, drugie pod zboża jare bądź jarzyny, trzecie odpoczywało jako ugór.
Trójporozumienie – sojusz wojskowo–polityczny Rosji, Francji i W. Brytanii uformowany w latach 1892–1907; pierwszy to sojusz francusko–rosyjski (1892–94), potem został podpisany sojusz francusko–angielski (1904), a na końcu angielsko–rosyjski (1907); podczas I wojny T. stało się zarodkiem Entanty.
Trójprzymierze – sojusz polityczno–wojskowy Niemiec, Austro–Węgier i Włoch zawarty w 1882 r. (najpierw sprzymierzyły się Niemcy i Austro–Węgry w 1879); w odpowiedzi na T. powstało Trójporozumienie; w 1915 r. po przystąpieniu Włoch do Entanty przestało faktycznie istnieć.
Trumana doktryna – zadeklarowana przez prezydenta H. Trumana 12.03.1947 r. w Kongresie USA nowa linia polityczna w stosunkach międzynarodowych, , głosząca, że Stany Zjednoczone będą przeciw–stawiać się próbom ekspansji komunistycznej w świecie; skutkiem doktryny był Plan Marshalla, oraz wojna koreańska.
trust – wielkie przedsiębiorstwo powstałe w wyniku koncentracji środków trwałych i kapitałów dotychczas istniejących w przeciwieństwie od raczej taktycznych powiązań w charakterze kartelu; po–siada osobowość prawną.
trybun – w starożytnym Rzymie tzw. trybun ludowy wybierany przez plebs, przywódca i przedstawiciel w senacie; posiadał roczny immunitet; w armii rzymskiej jeden z najwyższych rangąoficerów w legionie; w popularnym ujęciu przywódca ludowy, mówca poruszający masy.
trybunał – w dawnej Polsce najwyższy stanowy sąd szlachecki, od 1578 r. (drugiej i ostatniej instancji); członkowie zespołu sędziowskiego byli wybierani corocznie na tzw. sejmikach deputackich jako deputaci; kolegium sędziowskie składało się z 27 członków; trybunał dla Wielkopolski obradował w Piotrkowie, dla Małopolski w Lublinie, zaś dla Litwy w
Mińsku, z czasem też w Nowogródku i Wilnie; inne trybunały:
– Trybunał Konstytucyjny, specjalny organ powołany do rozstrzygania sporów o zgodności z konstytucją ustaw, rozporządzeń i aktów prawnych rządu lub prezydenta; funkcjonuje w Polsce od 1985 r.,
– Trybunał Stanu, specjalny organ sądowy, przed którym ponoszą odpowiedzialność osoby zajmujące najwyższe stanowiska państwowe: ministrowie, premier, prezydent, prezes NBP, prezes NIK, członkowie Rady Radiofonii i Telewizji; po raz pierwszy powołany w 1922 r. na mocy konstytucji marcowej z 1921 r., (za–jął się tylko sprawą G. Czechowicza, ministra finansów w 1929 r. – naruszenie budżetu), ponownie odrodzony w 1982; skład: skład: 29 członków (przewodniczącycy, 2 zastępców, 21 członków i 5 zastępców.
trybunał rewolucyjny, najwyższy organ sądowy rewolucji francuskiej funkcjonujący od 10.03.1793 do 31.05.1795 r.; był głównym narzędziem terroru jakobińskiego, wydawał wyroki uniewinniające lub wyroki śmierci.
trybut – danina, haracz, płacona przez władcę jednego państwa, innemu państwu, w imię zapewnienia pokoju lub opieki politycznej.
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej TRJ – rząd koalicyjny powołany w Warszawie 28.06.1945 r. na mocy uzgodnień konferencji moskiewskiej (17 – 21.06.1945), politycy Rządy Tymczasowego KRN zawarli kompromis z niektórymi przedstawicielami obozu londyńskie–go; TRzJN uznany został przez większość państw świata, w tym przez „WielkąTrójkę”, ale nie przez Watykan, Hiszpanię, Portugalię, Irlandię; w wyniku powstania rządu rozwiązała się Delegatura Rządu na Kraj oraz RJN; premierem nowego rządu został E. Osóbka – Morawski, a wicepremierami: S. Mikałajczyk i W. Gomułka; skład rządu obejmował 21 członków, do–minowali w nim komuniści.
tyrania – nieograniczone rządy jednostki, przejęte najczęściej przez zbrojny przewrót, często pod pretekstem obrony praw ludu; t. określenie dyktatury; w starożytności tyran utożsamiany był z uzurpatorem, który zagarnął władze w nielegalny sposób; dzisiaj – despota, okrutnik.
U
ukaz – w Rosji carskiej akty prawne wydawane przez monarchę; formę ukazu miała np. reforma uwłaszczeniowa z 1961 r.
Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu – patrz GATT.
Układ Warszawski – sojusz o charakterze polityczno–wojskowym powołany 14.05.1955 r. w Warszawie przez państwa bloku komunistycznego: Albanię, Bułgarię, Węgry, NRD, Polskę, Rumunię, Czechosłowację i ZSRR; oficjalnie – „wielostronny układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej”; propaganda wyjaśniała, że po–wstanie UW stanowiło odpowiedź państw socjalistycznych na przystąpienie Niemiec Zachodnich (RFN)do NATO; praktycznie UW był narzędziem dominacji radzieckiej w Europie Środkowo – Wschodniej; przykład:w państwach bloku wschodniego interwencje na Węgrzech w 1956 r. i w 1968 r. w Czechosłowacji; w 1968 r. wystąpiła z układu Albania. Przemiany polityczne w roku 1989 podważyły sens istnienia układu, który rozwiązano 1 .07.1991 r. w Pradze; jednym z następstw likwidacji Układu stała się ewakuacja wojsk radzieckich (a potem rosyjskich) z Czechosłowacji, Węgier, Polski i Niemiec Wschodnich.
ultimatum – w stosunkach międzynarodowych tak określa się żądanie spełnienia postawionych warunków, pod groźbą użycia siły; np. w 1914 r. Austro–Węgry wystosowały ultimatum wobec Serbii.
ultramontanizm – pogląd, doktryna głosząca zdecydowaną wyższość papieża nad soborem oraz nieomylność głowy Kościoła; to również postawa j propapieska i konserwatywna w kwestiach kościelnych; rozwijała się od wieków średnich, rozgłos zdobyła w XIX w.; od franc. – „za górami”.
ultrasi – nazwa skrajnych konserwatystów we Francji; w XIX w. tak określa–no zwolenników Burbonów, a potem w XX w. przeciwników gen. De Gaulle’a zrzeszonych w tzw. OAS (Tajnej Organizacji Wojskowej), którzy przeprowadzili szereg aktów terroru w latach 1960–66).
unia brzeska – unia kościelna, czyli połączenie się dwóch Kościołów: prawo–sławnego i rzymskokatolickiego w 1596 r. na terenie Rzeczypospolitej, oznaczająca podprządkowanie się prawosławia papiestwu; zachętą dla prawosławnych hierarchów miały być fotele senatorskie; większość prawosławnych na terenie Polski nie podporządkowała się unii, władze zaś ignorując ten fakt dokonywały za–boru świątyń prawosławnych i przekazały je utworzonemu Kościołowi grecko–katolickiemu (unickiemu), co pogłębiło napięte stosunki na wschodnich kresach dawnej Polski.
Unia Europejska – patrz Wspólnota Europejska.
unia personalno–dynastyczna – związek dwóch państw połączonych osobą monarchy bądź dynastii, przy zachowaniu odrębności państw; taki charakter posiadała unia polsko–litewska w latach 1385–1569, unia polsko–saska w latach 1697–1763; a także unia szkocko–angielska w latach 1603–1651.
Unia Polityki Realnej – partia prawicowa działająca w Polsce, założona w 1989 r.; jej przewodniczącym jest Janusz Korwin–Mikke; program UPR jest liberalno–konserwatywny.
unia polsko–litewska – związek Polski z Litwą między XIV a XVIII w.; miał charakter sojuszu, unii personalnej oraz unii państwowej–realnej; unie:
1° – krewska 1385 r.; wbrew dążeniu polskiej szlachty nie doszło do inkorporacji Litwy;
2° – tzw. litewsko–radomska 1401 r.; Witold otrzymał na jej mocy dożywotnią władzę na Litwie, Jagiełło zachował tytuł księcia zwierzchniego;
3° – horodelska 1413 r.; sankcjonowała odrębność państw; personalno–dyna–styczny charakter związku;
4° – tzw. grodzieńska 1437 r.; podtrzymująca sojusz; w latach 1440–47 związki polsko–litewskie uległy zerwaniu;
5° – mielnicka 1501 r.; miała zacieśnić wspólne związki; nie weszła w życie;
6° – lubelska 1569 r. uczyniła z oby–dwu krajów jedno państwo: Rzeczpospolitą Obojga Narodów z zachowaniem pewnych odrębności (urzędy, skarbowość, wojsko); zlikwidowanych w 1791 r.
Unia Pracy – partia lewicowa utworzona w połowie 1992 r. (przewodniczący – R. Bugaj).
unia realna – połączenie dwóch państw w jedno, stąd mówi się o niej – „państwowa”.
Unia Wolności – ugrupowanie polityczne powstałe w kwietniu 1994 r. z po–łączenia UD i KL–D; partia centro–liberalna, opowiadająca się za kontynuowaniem przemian rynkowych i za reformą samorządowo – decentralizacyjną.
Unia Zachodnioeuropejska (UZE) – organizacja polityczno–obronna utworzona w 1954 r. w Paryżu dzięki modyfikacji traktatu brukselskiego z 1948 r. o współpracy i wspólnej obronie; traktat podpisany został przez Francję, W. Brytanię, kraje Beneluksu, później w swój poczet przyjął RFN i Włochy; siedzibami UZE były: Londyn (do 1993) i Bruksela (od 1993); obecnie do UZE należą oprócz wspomnianych: Hiszpania, Portugalia i Grecja; słabością UZE jest brak wspólnych sił zbrojnych i dowództwa.
unici– wyznawcy Kościoła greckokatolickiego (uznali unię prawosławia i katolicyzmu); w 1437 r. – tzw. florencka, w 1596 r. – tzw. brzeska (Polska) i w 1646 r. – tzw. użgorodzka (habsburskie Węgry); prawosławnych ortodoksów nazywano dyzunitami.
unioniści – w Anglii i Irlandii w XIX i XX w. zwolennicy zachowania jedności Państwowej między Irlandiąi Wielką Brytanią; u schyłku XIX w. u. przeciwstawiali się projektowi autonomii dla Irlandii; ich trzon stanowili i stanowią protestanci z Irlandii Północnej (Ulsteru); w 1921 r. opowiedzieli się za tworzeniem państwowości irlandzkiej; u. określenie zwolenników strony północnej w wojnie secesyjnej.
uniwersytet – tradycyjny i najstarszy typ wyższej uczelni funkcjonujący od wczesnego średniowiecza (XI w. – Bolonia); stanowił korporację (wspólnotę) studentów i profesorów; na czele uniwersytetu stoi rektor wraz z senatem;u. dzieli się na wydziały, którymi kierujądziekani i rady wydziałowe.
uniwersalizm średniowieczny – to wpływ Kościoła na całość życia publicznego; zarówno politykę, kulturę i życie codzienne; kultura europejska posiadała wówczas rzeczywiście uniwersalny, powszechny charakter, a językiem wspólnym dla elit kulturalnych i politycznych była łacina;
uniwersał – w Polsce przedrozbiorowej, list króla do szlachty informujący o podjętych decyzjach lub ogłaszający rozporządzenia monarchy, m.in. wzywający do pospolitego ruszenia; nazywano też tak rozporządzenia hetmanów czy konfederacji, czasem wojewody; charakter uniwersału miał sławny akt ogłoszony przez Kościuszkę w obozie pod Połańcem (7.05.1794 r.) nadający chłopom wolność osobistą, zmniejszający pańszczyznę i przyznający walczącym nieusuwalność z użytkowanej ziemi.
UNRRA – organizacja o charakterze międzynarodowym powstała z inicjatywy USA w 1943 r. mająca pomagać narodom dotkniętym wojną, a należącym do koalicji antyhitlerowskiej; Polska również była objęta tym programem; U. funkcjonowałado 1947r.
UPA – Ukraińska Powstańcza Armia – działająca w konspiracji; ukraińska woj–skowa organizacja niepodległościowa po–wołana w 1942 r. przez aktywistów OUN–u (Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów) z grupy S. Bandery, aresztowanego przez Niemców, zmierzająca do budowy wolnej, „samoistnej” Ukrainy, prowadziła walkę zarówno z hitlerowską administracją, co nie wykluczało taktycznej współpracy z niemieckim wojskiem, jak i z armią sowiecką i sowieckimi organami represji oraz Polakami, (cywilami i żołnierzami AK); tragicznym rozdziałem wspólnych dziejów sąpogromy i rzezie polskich wsi na Wołyniu i wschodniej Galicji (1943–44), a także walki w Polsce południowo–wschodniej, głównie Bieszczadach w pierwszych latach powojennych; na terenach ZSRR prowadziła walkę do początku lat 50., w Polsce UPA została rozbita w latach 1947–48 (operacja „Wisła”); bardziej znane akcje: zamach na sowieckiego marszałka Watutina, likwidacja wielu kolaborantów, a w Polsce wy–konanie wyroku na gen. Świerczewskim; komendantem UPA był gen. Roman Szuchewycz („Taras Czuprynka”), zastrzelony przez NKWD.
Urząd Bezpieczeństwa – UB – organ represji – policja polityczna, wsławiony terrorem wobec przeciwników władzy komunistycznej, funkcjonujący w latach 1944–56; od listopada 1956 występował pod nazwąSB (Służba Bezpieczeństwa); w okresie stalinowskim UB pełnił rolę „państwa w państwie” podlegając kilku członkom kierownictwa PZPR (wcześniej PPR).
ustasze – nazwa chorwackich nacjonalistów i faszystów wspieranych przez II1 Rzeszę; ich liderem był Ante Pavelić; ode–grali istotną rolę w zniszczeniu w 1941 r. państwa jugosłowiańskiego; w utworzonym niezależnym państwie chorwackim sprawowali niepodzielną władzę (1941–45), przeprowadzając szereg etnicznych czystek, masowych mordów na Serbach i Żydach, czasem muzułmanach; określenie pochodzi od partii „Ustasza”.
ustawa – obowiązujący akt prawny za–zwyczaj wydawany przez organy przedstawicielskie (parlamenty), z reguły o dość ogólnym charakterze.
ustrój polityczny – system polityczny państwa, a zarazem całość struktur praw–no–administracyjnych państwa, relacje między poszczególnymi organami władzy.
utrakwiści – umiarkowany odłam husytów; nazwa od pojęcia „utra que” – pod dwoma postaciami (łac.); postulowali re–formy liturgiczne, np. komunię pod 2 postaciami, w sprawach społecznych opowiadali się za przejęciem majątków kościelnych; przeciwnicy – taboryci, z którymi rozprawili siew bitwie pod Lipanami 1434 r., potem zawarli kompromis z Zygmuntem Luksemburskim; patrz też husytyzm.
uwłaszczenie, uwłaszczeniowe re–formy – reformy rolne oddające ziemię użytkującym jąchłopom na własność; na ziemiach polskich: 1) w Prusach: w 1811, Wielkopolska 1822–23 (ziemię otrzymali chłopi użytkownicy posiadający powyżej 6,5 ha; musieli ziemię odpracować lub oddać 1 /3 swego areału), 2) w Austrii w 1848 r., 3) w Królestwie Polskim najpierw powstańcza reforma uwłaszczeniowa – 1863 r., potem carska w 1864 r. nie licząc ogólnorosyjskiej reformy w 1861 r. Patrz też reforma rolna.
uzurpacja – bezprawne roszczenia do tronu, władzy.
veto – sprzeciw; w ujęciu prawnym za–legalizowany instrument prawny pozwalający organowi państwowemu przeciwstawić się decyzji innego organu (np. v. prezydenckie wobec projektów parlamentu).
Virtuti Militari – najwyższy polski order wojskowy ustanowiony w 1792 r. przez króla S.A. Poniatowskiego podczas wojny w obronie Konstytucji 3 Maja ; zniesiony przez targowiczan; w 1807 r. zostaje przywrócony; ponownie zlikwidowany przez Mikołaja 1 w 1832 r., po raz kolejny przywrócony w 1818 r.; posiada 5 klas: 1. Krzyż Wielki (noszony na wielkiej wstędze przez prawe ramię), 2. Krzyż Komandorski (noszony na wstędze na szyi), 3. Krzyż Kawalerski, 4. Krzyż Zło–ty, 5. Krzyż Srebrny – te z kolei noszone na niebieskich wstążkach z czarnymi pa–sami na krawędziach.
vivente rege (elekcja) – dosłownie elekcja za życia króla; koncepcja wysunięta przez dwór królewski w Polsce w latach 60. XVII w., autorami byli Maria Ludwika Gonzaga i jej mąż – Jan Kazimierz; wyła–nianie monarchy za życia poprzednika w celu uniknięcia anarchii; większość szlach–ty nie zaakceptowała tego pomysłu, widząc w tym naruszenie swych wolności, na czele buntu – rokoszu – stanął hetman wielki koronny Jerzy Lubomirski w latach 1664–66; doszło do wojny domowej; dwór zrezygnował ze swoich planów; Jan Kazimierz po śmierci małżonki abdykował (1666).
volksdeutsch – osoba wpisana dobro–wolnie lub pod przymusem na tzw. Volksliste, czyli narodowościową listę niemiecką w okresie wojny i okupacji na kontrolowanych przez hitlerowców obszarach; Volksliste posiadała 4 kategorie: do pierwszej i drugiej należeli Niemcy mieszkający przed wojnąw Polsce lub ci, któ– rzy aktywnie działali na rzecz III Rzeszy, do trzeciej wpisywano osoby z grup etnicznych mieszanych bądź uważanychza po–krewne Niemcom (Kaszubi, Ślązacy), do czwartej należeli ci, którzy zgłaszali się sami, wpisywani warunkowo na 10 lat, mogli być wykreśleni z listy.
votum nieufności lub zaufania – instrument polityczny a zarazem instytucja ugruntowana zwyczajowo w państwach o ustroju parlamentarno–gabinetowym bądź mieszanym, tzn. o znaczących uprawnieniach głowy państwa (prezydenta); votum nieufności oznacza sposób i drogę usunięcia gabinetu, którego nie życzy sobie większość w parlamencie, votum zaufania z kolei może być swoistym testem poparcia danego gabinetu; w Polsce poprzez votum nieufności upadł solidarnościowy gabinet H. Suchockiej w 1993 r.
votum separatum– oficjalne zgłoszone odrębne zdanie np. w kolegium sędziowskim.
W
wabsowie – ugrupowanie o charakterze faszystowskim w Estonii międzywojennej, na przełomie lat, 1933–34 usiłowało przejąć władzę, czemu zapobiegł prezydent K. Pats dokonując zamachu stanu 12.03.1934, przejmując część ich programu ).
„Wachlarz” – wydzielona formacja zbrojna ZWZ–AK, działająca niezależnie od istniejących struktur terenowych; powołana w sierpniu 1941 r. w celu: osłony od wschodu przyszłego powstania warszawskiego na obszarach okupowanej Polski przed wycofującymi się ze wschodu Niemcami; funkcjonowała od kwietnia 1942 do wiosny 1943, struktury „Wachlarza” przy–łączono do Kedywu (Kierownictwa Dywersji) AK w marcu 1943, choć ostatnie akcje przeprowadzono w maju (razem było ich ponad 100); „Wachlarz” dzielił się na 5 operacyjnych odcinków, tworzonych wzdłuż szlaków komunikacyjnych: ILwów–Dniepropietrowsk, II – Równe–Kijów, III – Brześć nad Bugiem–Homel, IV – Lida–Orsza, V – Wilno–Połock; komendanci: ppłk J. Włodarkiewicz („Darwicz”) i ppłk R. Grochalski („Doktor”).
waldensi – sekta religijna; nazwa po–chodzi od założyciela, Piotra Valdo, za–łożona w 2. połowie XII w., nawołująca do ubóstwa i naśladownictwa pierwszych chrześcijan; popularna na południu Francji i w północnych Włoszech, uznana przez oficjalny Kościół za herezję (1184); prześladowana.
walka klas – rywalizacja, konflikt między grupami społecznymi wyodrębniony–mi na podstawie ekonomicznych kryteriów (stopień bogactwa i stosunek do własności środków produkcji); według koncepcji marksistowskiej różnice interesów prowadzą do trwałych podziałów, które prowokują ciągle nowe konflikty – często krwawe; zbrojne obalenie panowania jednej klasy przez drugą dokonuje się przez rewolucję; dla marksistów walka klas to główny motyw dziejów.
warstwa społeczna – grupa ludzka zajmująca tę samą lub podobną pozycję społeczną, zawodową, posiadająca podobne obyczaje, mentalność, miejsce w hierarchii społecznej, np. inteligencja.
wasal – w średniowieczu tak określa–no wolnego, oddającego się na mocy specjalnego aktu – komendacji – w opiekę seniorowi, w zamian w. otrzymywał len–no (ziemię, urząd); zobowiązany był do służby wojskowej i rady.
waszyngtońska konferencja 1921–22 – konferencja międzynarodowa, na której rozpatrywano kwestie dotyczące Dalekie–go Wschodu i Oceanu Spokojnego; uczestnicy: USA, W. Brytania, Chiny, Japonia, Francja, Włochy, Belgia, Holandia i Portugalia; najważniejsze postanowienia do–tyczące Chin, tzn. „równych możliwości” handlu (tzw. „otwarte drzwi” dla wszystkich) oraz ochrona integralności terytorialnej Chin, ustalenie limitów tonażu flot wojennych USA, W. Brytanii, Japonii, Francji i Włochwproporcjach: 5:5:3:1,75:1,75; zakaz rozbudowy baz wojennych.
Watergate afera – skandal odkryty przez dziennikarzy „Washington Post” związany z podsłuchem w centrali Partii Demokratycznej w Waszyngtonie (budynek zwał się Watergate), podczas kampanii wyborczej w 1972 r. przez rywali z Partii Republikańskiej; w aferę wplątany był republikański prezydent R. Nixon, a jego próby zatuszowania sprawy spowodowały, że został postawiony w stan oskarżenia przed Sądem Najwyższym; aby uniknąć kompromitującego procesu podał się w 1974 r. do dymisji; kryzys wstrząsnął scenąpolitycznąUSA i spowodował spadek autorytetu urzędu prezydenckiego; nowy prezydent (dawny wiceprezydent) G. Ford (1974–76) ułaskawił R. Nixona.
weksel – dokument kredytowy w dwóch odmianach: weksel własny, który jest zobowiązaniem zapłaty drugiej osobie i weksel trasowany, będący zleceniem drugiej osobie zapłaty osobie trzeciej; w. – papier wartościowy, może być przenoszony na inne osoby.
Werwolf, Wehrwolf – nazwa niemieckiej zbrojnej organizacji podziemnej działającej w latach 1945–46 na obszarach polskich ziem odzyskanych, szczególni na Dolnym Śląsku; wraz z przesiedleniami ludności niemieckiej koło roku 1947 jej aktywność ustała; takąsamąnazwę posiadała niemiecka organizacja kombatancka w okresie międzywojennym; włączona w 1933 r. do SA (bojówki NSDAP); dosłownie znaczyła „wilkołaki”.
wezyr – w krajach muzułmańskich wy–soki urzędnik o randze ministra; w kalifacie Abbasydów w Turcji (do 1839 r., gdy godność tę zniesiono) to druga osoba w państwie; wielki wezyr był ponadto w Turcji naczelnym wodzem (np. Kara Mustafa).
węglarze – patrz karbonaryzm.
wiec – starosłowiańska nazwa zgromadzenia ogółu wolnych ludzi; wspólny, okresowy sąd (tzw. roki); termin dotyczył plemiennych narad w dobie przedpaństwowej, zebrań feudałów zwoływanych przez księcia w celu podjęcia wspólnych decyzji i uchwalania praw; od XIV w. dzielnicowe zjazdy przekształciły się w sejmiki.
Wielka Karta Swobód (Magna Charta Libertatum) – przywilej wydany przez angielskiego króla Jana bez Ziemi w 1215 r. pod naciskiem baronów; najistotniejsze postanowienia: bez zgody tzw. wielkiej rady niemożliwe jest nakładanie podatków, poddani mająprawo wypowiedzenia posłuszeństwa monarsze o ile złamałby swoje przyrzeczenia, zakaz więzienia bez wyroku sądowego wolnych ludzi.
Wielka Trójka – określenie przywódców najważniejszych państw członkowskich koalicji antyhitlerowskiej: J. Stali–na (ZSRR), W. Churchilla (W. Brytania) i F.D. Roosevelta (USA), zastąpionego przez Trumana w końcowym etapie wojny; w przenośni to również owe trzy potężne państwa.
wigowie – ugrupowanie, stronnictwo polityczne w Anglii, powstałe w końcu XVII w., reprezentujące część arystokracji, mieszczaństwa i dysydentów religijnych, domagało się przewagi parlamentu nad królem; ich rywalami byli konserwatywni torysi; w XIX w. przekształcili się w Partię Liberalną.
wiktoriańska epoka – popularne określenie długich lat panowania 1837–1901 angielskiej królowej Wiktorii (1818–1901); kojarzona z okresem szczytowej potęgi W. Brytanii.
wiorsta – rosyjska jednostka długości, używana do początku XX w.; równała się 1066,8 m.
Wiosna Ludów – zespół rewolucyjnych powstań, buntów, rebelii w latach 1848–49, który objął Francję, Austrię i jej posiadłości (Węgry), kraje niemieckie (m.in. Prusy), państwa włoskie; na ziemiach polskich – powstanie w Wielkopolsce i w Galicji.
wirylista, wiryliści– wysoki urzędnik (urzędnicy) nabywający z racji pełnienia swej funkcji prawo zasiadania w pewnych gremiach, niezależnie od wyboru; w monarchiach konstytucyjnych wiryliści obligatoryjnie zasiadali w parlamentach, głównie w izbach wyższych.
władza – kierowanie innymi i podejmowanie wiążących decyzji z możliwocią ich egzekwowania (środkami przymusu); stosunek między jednostkami bądź zbiorowościami, w którym jedna ze stron posiada możliwość panowania nad drugą; wyróżnia się władzę państwową (polityczną) i ekonomiczną.
własowcy– określenie formacji zbrojnej – konkretnie 2 dywizji utworzonych przez gen. A. Własowa, który zdecydował się na współpracę z Niemcami w celu obalenia władzy Stalina i bolszewizmu, walczących u boku III Rzeszy w latach 1944–45; żołnierze rekrutowali się z radzieckich jeńców, czasem antykomunistycznych bojowników; w czasie powstania w Pradze przeciwko Niemcom jedna dywizji pod wodzą gen. Buniaczenki prze–szła na stronę Czechów i zadecydowała o zwycięstwie; po wojnie Stalin mścił się na własowcach. Własow został schwytany–przez NKWD i stracony w Moskwie w pokazowym procesie.
wojewoda – w dawnej Polsce do XIV w. najwyższy urzędnik książęcy, zastępujący panującego w dowodzeniu armią czasami pełni funkcje sędziowskie, od XIII w. urząd ten zaczął ewoluować w kierunku urzędu ziemskiego i stopniowo malał zakres kompetencji; w hierarchii urzędów ziemskich – posiadał najwyższą rangę; w. zasiadał w senacie; w okresie Księstwa Warszawskiego (1807–1815) oraz Królestwa Polskiego (1815–32) była to godność tytularna; w latach 1919–39 pełnił rolę organu ogólnej administracji państwowej w danym województwie; w PRL zniesiono urząd w. (1950 r.), aby go przywrócić w 1973 r., od 1990 r. terenowy organ administracji ogólnej na szczeblu lokalnym; powołuje go premier po zaopiniowaniu kandydata przez wojewódzki sejmik samorządowy (nie jest to obligatoryjne).
wojna – zbrojny konflikt w celu osiągnięcia celów politycznych; wg teoretyka wojskowości Clausewitza to „przedłużenie polityki prowadzonej innymi metoda–mi”; w. dzieląsię na zewnętrzne czyli międzypaństwowe lub domowe, gdy opozycja walczy z rządem lub o władzę dwie rywalizujące ze sobą strony; mówi się teżo wojnach napastniczych i obronnych (tzw. sprawiedliwych).
wojna burska – konflikt zbrojny w latach 1899 – 1902 między W. Brytanią a dwiema zjednoczonymi republikami Południowo– afrykańskimi (Transwalem i Oranią) zdominowanymi przez Burów (Boerów), czyli potomków holenderskich osadników; w wyniku porażki Anglicy przerzucili na południe Aftyki znaczne siły wojskowe (gen. Kitchener) i złamali opór mężnych osadników; dowódcy Burów: Botha, Smuts, de Wit; prezydentem państwa był: P. Kruger.
wojna secesyjna – amerykańska woj–na domowa (1861 – 65), między stanami południowymi (konfederaci) , a stanami północnymi (Unia); wojna zakończyła się zwycięstwem Północy; prezydentem państwa był wówczas A. Lincoln, a głową konfederacji – J. Davis.
wojna stuletnia – konflikt angielsko – francuski w latach 1337 – 1453; w pierwszej fazie wojny Anglia odnosiła zwycięstwo (bitwa pod Crecy 1364, pod Azincourt – 1415); A. zawarła z Francuzami traktat w Troyes w 1420 r., w którym francuski władca Karol VI uznawał swym następ–com angielskiego króla Henryka VI, po–mijając syna – Karola VII; decydujące znaczenie miała bitwa pod Orleanem w 1429, gdzie Joanna d’Arc rozgromiła Anglików; wkrótce wybuchło powstanie ogólnonarodowe i po kilkunastu latach „wyrzucono” Anglików z Francji.
wojna „Dwóch Róż” – wojna toczona przez dwie boczne linie dynastii Plantagenetów w Anglii: Lancasterów (czerwona róża w herbie) oraz Yorków (biała róża w herbie) w latach 1455–85; zakończona zwycięstwem Henryka VII Tudora – krewniaka Lancasterów.
wojna kokosza – właściwie, pierwszy rokosz szlachecki przeciw królowi – Zygmuntowi Staremu w 1537 r., szlachta zgromadzona pod Lwowem na kampanię przeciw Mołdawianom zbuntowała się żądając kodyfikacji praw, reformy skarbu, zmniejszenia wpływów królowej Bony; nazwę nadała magnateria, pochodzi ona od kur, które miały paść główną ofiarą.
wolnizna – okres zwolnienia z opłat i czynszów kolonizujących dany obszar na rzecz pana; w. odbywała się na mocy dokumentu lokacyjnego; maksymalny okres w. wynosił 20 lat; zjawisko występujące w średniowieczu.
woluntaryzm – koncepcja psychologiczna traktująca ludzką wolę jako motor wszelkich poczynań; wola ujmowana jest w roli samoistnej „siły”; w życiu publicznym, w sferze gospodarczej i politycznej tak określa się działania pełne rozmachu, ale pozbawione realistycznej bazy, oparcia, które mogą doprowadzić w rezultacie do krachu i bankructwa; działania nie mające wiele wspólnego z rzeczywistością, biorące pragnienia, cele i marzenia za dobrą monetę.
wójt – od X w. był zastępcą pana w terenie; w przedrozbiorowej Polsce, w okresie średniowiecza urzędnik książęcy będący szefem miejskiego samorządu, przewodniczył ławie miejskiej i zarządzał administracją; od 1864 r. w Królestwie wójt był naczelnikiem gminy, a od 1918 r. pełnił rolę organu wykonawczego władz państwowych i szefa samorządu wiejskie–go na szczeblu gminy; w latach 1945–50 pochodził z nominacji władz administracyjnych; w 1950 r. urząd zlikwidowano, przywrócono w 1990 r.; w. wybiera samorząd lokalny w wyborach.
Wspólnota Europejska (tzw. European Community, EC) – wspólnota, związek o charakterze polityczno–gospodarczym zrzeszający 15 państw (rok 1997); funkcjonuje termin Wspólnoty Europejskie, oznaczający te same 15 państw zrzeszonych w trzech wspólnotach kierowanych przez wspólne instytucje EC:, Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej (EWG)oraz Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej; w skład wspólnoty wchodzą (stan z 1997 r.): Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy: u pod–
Yankee–Doodle – popularna piosenka w USA w okresie walki o niepodległość z Anglią, uważana za narodową.
yankesi (jankesi) – określenie stronników Północy, czyli Unii podczas wojny secesyjnej w USA w latach 1861–65; przy–lgnęło do ogółu Amerykanów.
Younga plan – plan regulujący zobowiązania finansowe Niemiec (odszkodowania wojenne, czyli reparacje) po I woj–nie światowej, opracowany przez zespół ekspertów pod kierownictwem amerykańskiego finansisty O. Younga w 1929 r.; zredukował sumę długów niemieckich; anulowany w 1932 r.
Z
zakony rycerskie – organizacje religijne skupiające rycerstwo powstające od XII w. w Palestynie oraz Półwyspie Iberyjskim w celu walki z niewiernymi, głów–nie muzułmanami; największe zakony to: templariusze, joannici – późniejsi kawalerowie rodyjsci i maltańscy, szpitalnicy, czyli Krzyżacy, Montoye; na czele zakonów rycerskich stał wielki mistrz z kapitułągeneralną; mimo ślubów ubóstwa zakony gromadziły ogromne majątki.
zakony żebrzące – zakony powstałe w XIII w. utrzymujące się z dobrowolnych wpłat, datków, darowizn: (franciszkanie i dominikanie) oraz późniejsze odłamy: obserwanci, bernardyni, kapucyni, reforma–ci, a wśród żeńskich: klaryski, dominikanki, karmelitanki.
zamach stanu – przewrót polityczny dokonany z użyciem siły, często za pomocą wojska, najczęściej przeprowadzony przez osoby, czy grupy wywodzące się z elity władzy, w danym momencie odsunięte na boczny tor; celem z. jest przejęcie władzy.
zasadźca – w średniowiecznej Polsce osoba organizująca werbunek osadników i całą akcję kolonizacyjną na zamówienie feudała; z. zwany był także lokatorem; zwykle stawał się sołtysem (wsi) bądź wójtem (miasta).
zbór mniejszy – patrz arianizm, arianie.
Zgromadzenie Narodowe – nazwa ciał ustawodawczych w wielu państwach; w 1789 r. we Francji utworzone przez posłów stanu trzeciego do Stanów Generalnych, też w tym samym kraju parlament francuski w latach 1871–75; w Niemczech parlament zwany też frankfurckim w 1848 r. oraz parlament obradujący w Weimarze w latach 1919–20; w Polsce w latach 1922–35 wspólne posiedzenie sejmu i senatu w celu wyboru prezydenta i uchwalenia konstytucji; od 1989 również wspólne zebra–nie obu izb parlamentu; Z.N. przyjmuje ślubowanie od wybranego prezydenta, wnosi oskarżenie do Trubunału Stanu w celu uchwalenia konstytucji.
ziemie odzyskane – określenie ziem odzyskanych po II wojnie światowej przez Polskę, czyli obszarów zachodnich i północnych obecnej RP; w skład tych ziem wchodzą: Śląsk Dolny, Śląsk Opolski, Ziemia Lubuska, Pomorze Zachodnie i Środkowe, Gdańsk, Warmia i Mazury.
zimna wojna – stosunki międzynarodowe charakteryzujące się konfrontacją, rywalizacją i stałym konfliktem, który może, przerodzić się w konflikt zbrojny; taka sytuacja istniała po zakończeniu II wojny światowej – konflikt między ZSRR a państwami zachodnimi pod przywództwem USA; przyczyn należałoby szukać
w różnicach interesów, hegemonistycznych dążeniach ZSRR, odmiennych ideologiach; z.w. zaowocowała wieloma lokalnymi konfliktami zbrojnymi, wyścigiem zbrojeń, podziałem na rywalizujące bloki polityczno–militarne; etapy i czas trwania: 1945–47 przesłanki zimnej wojny tj. narastanie sporów, 1947–50 nasilenie się konfliktów i właściwy jej (tj. zimnej wojny) początek, 1950–53 okres wojny koreańskiej i wysokiego napięcia między supermocarstwami, 1953–56 okres krótkiego odprężenia, 1957–62 kolejne nasilenie się sporów, spotęgowane skutkami rewolucji kubańskiej, początek rywalizacji radziecko–chińskiej, 1963–69 próby odprężeniowe, ale też zaangażowanie się supermocarstw w konflikty peryferyjne (Wietnam – USA, Chiny – ZSRR); 1970–79 faza odprężenia porozumienia rozbrojeniowe, konferencja w Helsinkach, 1979–75 kolejny okres konfrontacji zapoczątkowany sowiecką interwencjąw Afganistanie, 1985–91 okres wygasania zimnej wojny i konfliktów lokalnych (Afryka Południowa, Nikaragua, Kambodża, Bliski Wschód, Afganistan), zgoda ZSRR na zjednoczenie Niemiec oraz rozpad Związku Radzieckiego.
Złota Bulla – 1) przywilej wydany przez króla węgierskiego Andrzeja II w 1222 r. gwarantujący rycerstwu (szlachcie) takie same prawa, jakie posiadali możni, wraz z prawem oporu przeciw władzy; obniżnie podatków; 2) akt prawny wydany przez cesarza Karola IV Luksemburskiego w 1356 r. na sejmie Rzeszy w Norymberdze regulujący prawo i sposób obierania króla niemieckiego (przyszłego cesarza), które miało przysługiwać 7 elektorom: królowi czeskiemu, palatynowi Nadrenii, margrabiemu brandenburskiemu, księciu saskiemu i 3 arcybiskupom: Moguncji, Trewiru i Kolonii; otrzymywali oni prawa suwerennych władców.
„złota książeczka” – sfałszowany przez ks. Piotra Ściegiennego, konspiratora lat 40. XIX w., rzekomy list papieski Grzegorza XVI z 1842 r..; z.k. nawoływała chłopów do udziału w powstaniu; autor został aresztowany, osądzony i zesłany na Sybir.
Złota Orda – państwo mongolskie powstałe w latach 40. XIII w. w zachodniej części imperium Czyngis–chana (stolica Saraj, potem Kazań); w 1227 r. Czyngis podzielił imperium na 4 części; zachodnia zwana niekiedy chanatem kipczackim przekształciła się w Złotą Ordę pod władzą wnuka Czingis–chana – Batu–chana; Z.O. podbija Ruś w latach 30. XIII w., a w 1241 r. zorganizowała najazd na Węgry, Czechy i Polskę; w końcu XIV w. państwo mongolskie znalazło się w kryzysie wewnętrznym, ponosząc liczne porażki ze strony rosnącej w siłę Moskwy (1380 r.), na przełomie XIV i XV w. nastąpił rozpad Złotej Ordy na Ordę Nogajską oraz chanaty: astrachański, kazański, krymski, syberyjski; między XVI a XVIII w. wszystkie chanaty zostały podbite przez Moskwę.
„złota wolność” – określenie systemu demokracji szlacheckiej, swobód i przywilejów, jakimi szlachta cieszyła się w tym okresie.
ZOMO – specjalne jednostki MO (Milicji Obywatelskiej) w okresie PRL (od lat 60.) wyspecjalizowane w tłumieniu rozruchów i protestów społecznych; akcje ZOMO cechowała brutalność, osławione stały się tzw. ścieżki zdrowia, czyli przepuszczanie przez szpaler funkcjonariuszy bijących pałkami uczestników strajków i zamieszek; skrót oznaczał: Zmotoryzowane Oddziały Milicji Obywatelskiej.
zoroastryzm (zaratustrianizm) – religia stworzona przez perskiego działacza religijnego Zaratustrę żyjącego na prze–łomie VIINI w. p.n.e.; osią tego wyznania jest dualizm świata, konflikt między dobrem – światłem, a złem – ciemnością.
Związek Walki Młodych (ZWM) – młodzieżowa organizacja komunistyczna, przybudówka PPR, wraz z GL, ZWM pro–wadził walkę zbrojną z okupantem hitlerowskim, funkcjonował w latach 1943–48; przywódcy: H. Szapiro („Sawicka”), J. Krasicki, Z. Jaworska.
Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) – podziemna organizacja wojskowa powołana rozkazem premiera i naczelnego wodza, gen. W. Sikorskiego 13.11.1939 r. na bazie SZP; ZWZ podzielony został na 6 odcinków – obszarów; oficjalnym komendantem był gen. K. Sosnkowski (do 30.06.1940 r.), ale z racji oddalenia od kraju, ster organizacji znajdował się w rękach gen. Stefana „Grona” Roweckiego (od stycznia 1940 r.); ZWZ prowadził akcję scaleniową; w 1942 r. ZWZ został przemianowany na AK.
zwinglizm – jedna z protestanckich doktryn religijnych sformułowana przez U. Zwingliego (1484 –1531), bliska luteranizmowi; Kościół składał się tylko z wybranych, a sakramenty były znakami przynależności do Kościoła.
Z
żakeria – powstanie chłopskie we Francji o antyfeudalnym charakterze w 1358 r., w okresie wojny stuletniej, brutalnie spacyfikowane.
żandarmeria – w wielu państwach europejskich w XIX i XX w. specjalne oddziały policji zorganizowane na styl wojskowy.
żelazna kurtyna – określenie z marca 1946 r. wypowiedziane przez W. Churchilla w przemówieniu na uniwersytecie w Fulton (USA), uważane prze niektórych za początek zimnej wojny.
żuaw, żuawi – tak określano francuskich żołnierzy korpusu piechoty utworzonego w Algierii w 1831 r. (od arabskie–go słowa „zuawa” oznaczającego szczep Kabylów); tzw. żuawi śmierci to oddział w powstaniu styczniowym (1863) dowodzony przez francuskiego oficera Rochebrune’a; żołnierze nosili czarne mundur i czerwone krakowskie czamary; osłaniali odwroty, cofając się jako ostatni.
żyrondyści – ugrupowanie polityczne w rewolucyjnej Francji, skupiające przed–stawicieli burżuazji, inteligencji, zwolenników wolności gospodarczej, parlamentaryzmu i swobód religijnych; reprezen
towali kierunek centrowy, u szczytu politycznego znaczenia w latach 1792–93; rząd przez nich kierowany został obalony (czerwiec 1793 r.), a liderzy Brisot, Roland – straceni; nazwa pochodzi od departamentu Gironde, skąd wywodzili się główni przywódcy tego stronnictwa.