• taboryci – radykalny odłam husytów, dążący nie tylko do reform religijnych, ale i społecznych; przywódcą grupy był sławny wódz Jan Żiżka; nazwa pochodzi od ich „stolicy” – miasteczka Tabor;

  • targowica – popularne określenie, synonim zdrady narodowej, pochodzące od konfederacji targowickiej, zawiązanej w miasteczku Targowica w kwietniu 1792, przez konserwatywnych przeciwników Konstytucji 3 Maja; targowiczanie wezwali na pomoc Rosję, potem przejęli władzę wysługując się Katarzynie II; główni przywódcy: Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Szczęsny Potocki, Szymon i Józef Kossakowscy;

  • technokracja – technokratyzm – koncepcja polityczna postulująca powierzenie władzy wybitnym specjalistom różnych dziedzin (menedżerowie, inżynierowie, technicy, ekonomiści, socjolodzy); pierwsze symptomy tej idei wystąpiły w pracach Platona, Kaliklesa, F. Bacona, potem w okresie XIX–XX w. u A. Comte–’a. E. Durkheima, M. Webera i innych; teza popularna obecnie w dobie rewolucji naukowo-technicznej na Zachodzie, teoretycy: A. Etzioni, W. Rostow, J. Galbraith;

  • teokracja – forma ustrojowa, w której władza spoczywa w rękach kapłanów, zrodzona na bazie religijnego przekonania, iż najwyższa władza znajduje się w rękach Boga (bogów), a kapłani są ziemskimi wykonawcami jego lub ich woli;
    Mieliśmy z nią do czynienia w historii:
    • w starożytnym Egipcie dynastie od XXI do XXIII,
    • w państwie Inków;
    • w Tybecie przed chińskim podbojem,
    • w państwie Zakonu Krzyżackiego;
    • współcześnie w Iranie po obaleniu szacha Rezy-Pahlaviego w 1979 r.

  • teologia – chrześcijańska wiedza na temat Boga, człowieka, treści Objawienia, wiary i zasad moralnych, usystematyzowana naukowo; religijne oceny zjawisk i uporządkowane poglądy religijne; również doktryna całej religii.

  • teologia wyzwoleniowa – jeden z kierunków teologii chrześcijańskiej zrodzony w warunkach biedy, nędzy, zacofania, wyzysku i niesprawiedliwości w Ameryce Łacińskiej w latach 60., po Soborze Watykańskim II, w okresie większego otwarcia i dialogu Kościoła katolickiego z innymi doktrynami i kierunkami niekoniecznie religijnymi; główni przedstawiciele to księża: G. Gutierrez, J. Segundo, C. Boff, R. Munoz, H. Camara; zakładała zaangażowanie Kościoła w walkę z nędzą, w pełni solidaryzując się z ubogimi i postulując walkę z niesprawiedliwym ustrojem społecznym, najwyższe władze kościelne potępiły ten kierunek teologiczny, w co osobiście zaangażował się Jan Paweł II i Kongregacja Doktryny Wiary; obecnie zamierająca;

  • termidorianie – określenie grupy polityków, członków Konwentu Narodowego (rewolucyjnego parlamentu), którzy dokonali z 27/28.07.1794 przewrotu, odsuwając od władzy Robespierra; przewrót oznaczał kres dyktatury jakobinów; po roku z grona polityków wyłonił się 5-osobowy Dyrektoriat; nazwa pochodzi od miesiąca w rewolucyjnym kalendarzu, w którym zamach został dokonany;

  • terror – sposób działania organów państwowych bądź ugrupowań politycznych, oparty na zastosowaniu brutalnej przemocy łącznie z eksterminacją przeciwników; jego celem jest utrzymanie społeczeństwa w ryzach; i zdobycie władzy, bądź rozgłosu;

  • terroryzm – umotywowane ideologicznie, planowane, zorganizowane akty przemocy wobec jednostek bądź grup, w celu wymuszenia na społeczeństwie, państwie czy wspólnocie międzynarodowej określonych działań, zachowań i skutków;
    wyróżnia się wiele rodzajów terroryzmu:
    • państwowy (zorganizowana odgórnie przemoc), np. dyktatura jakobinów, sowiecka Rosja, IIl Rzesza i inne państwa faszystowskie, kontrakcje Izraela na terror arabskich fundamentalistów;
    • narodowościowy zwany separatystycznym, np. ETA w Hiszpanii, IRA w Irlandii Północnej, ostatnio działalność separatystów ujgórskich w Chinach czy separatystów korsykańskich;
    • anarchistyczno-lewacki np. Bader-Meinhoff i Frakcja Czerwonej Armii w Niemczech, Japońska Armia Czerwona, peruwiańskie grupy Tupac Amaru czy Sendero Luminoso (Świetlisty Szlak), Czerwone Brygady we Włoszech;
    • narodowowyzwoleńczy np. większość grup palestyńskich (w tym do 1993 r. OWP), organizacje kurylskie czy wcześniej Front Wyzwolenia Erytrei (przed zdobyciem suwerenności), Tamilskie Tygrysy na Sri Lance;
    • fundamentalistyczno-religijny, głównie w krajach islamskich np. Bracia Muzułmańscy w Egipcie, różne grupy w Algerii, Libanie (Święta Wojna – „Dżihat”) oraz wśród Żydów (np. Koh), nawet chrześcijan (Przetrwanie Świata w USA) czy dyiaajca w Japonii sekta Najwyższa Prawda.
  • thatcheryzm – doktryna polityczno+gospodarcza, jeden z kierunków współczesnego neoliberalizmu (konserwatyzmu), pochodząca od nazwiska byłej premier Wielkiej Brytanii, Margaret Thatcher (1979-1990); za główne wartości uznawała: własność prywatną i wolność ekonomiczną; celem była likwidacja państwowego internacjonalizmu, prywatyzacja, walka z inflacjąi osłabienie pozycji związków zawodowych;

  • tolerancja – świadoma zgoda na wyznawane przez innych poglądy i działania, z którymi niekoniecznie się zgadzamy; w historii istotne znaczenie miała tolerancja wyznaniowa oznaczająca swobodę wyznawania dowolnej religii w danym państwie, problem pojawił się podczas reformacji, gdy nastąpiły religijne podziały; Polska w XVI i XVII w. była krajem tolerancyjnym (konfederacja warszawska 1573); we Francji tolerancja zapanowała wraz z edyktem nantejskim – 1588 r., który dawał swobodę wyznaniową;

  • torysi – określenie jednego ze stronnictw politycznych w Anglii, skupiającego głównie arystokrację i wielką burżuazję, z torysów w XIX w., wyłoniła się Partia Konserwatywna, dzisiaj to popularne określenie konserwatystów brytyjskich;

  • totalitaryzm – w potocznym ujęciu zaprzeczenie demokratycznego pluralizmu, specyficzny sposób myślenia negujący otwartość, pluralizm, tolerancję; w historii to przede wszystkim system rządów, ustrój polityczny na bazie totalitarnych ideologii, odrzucający demokrację, funkcjonujący w XX w. w państwach rządzonych przez skrajną lewicę bądź prawicę; uważany za skrajną postać autorytaryzmu.
    Podstawowe cechy:
    • oficjalna, obowiązująca wszystkich ideologia, zapowiadająca pełne zerwanie z przeszłością i kształtowanie człowieka nowego typu,
    • polityczna cenzura i propagandowa ofensywa władz (indoktrynacja ideologiczna),
    • zniewolenie społeczeństwa i jego mobilizacja,
    • monopartyjność,
    • terror lub groźba jego zastosowania,
    • kreacja wróga wewnętrznego i zewnętrznego,
    • monumentalizm form artystycznych,
    • agitacyjna rola kultury i sztuki);

Dla totalitaryzmu faszystowskiego typowy był szowinizm i rasizm, zaś pełne podporządkowanie gospodarki państwu cechowało totalitaryzm komunistyczny (szczególnie w formie stalinowskiej). Pojęcie użyte po raz pierwszy przez włoskiego faszystę G. Gentile (1934);

  • Towarzystwa Patriotyczne:
    (1) konspiracyjna organizacja niepodległościowa założona w 1821 przez byłych aktywistów Wolnomularstwa Narodowego pod przewodnictwem mjr Waleriana Łukasińskiego; celem T.P. było zjednoczenie całej Rzeczypospolitej z Królestwem Polskim i obrona Konstytucji; Towarzystwo kontaktowało się z rosyjskimi dekabrystami; w 1825 r. władze rosyjskie wykryły istnienie T.P i aresztowały przywódców;
    (2) organizacja zwana też Klubem Patriotycznym, działająca podczas powstania listopadowego między 1.12.1830 a 15.08.1831 z przerwą między 4.12. a 19.01., gdy była rozwiązana przez wrogą Towarzystwu Radę Administracyjną; ostatecznie zdelegalizowana przez gen. Krukowieckiego; stanowiła najradykalniejszy i najaktywniejszy odłam obozu powstańczego, pod jego wpływem sejm zdetronizował 25.01.1831 Romanowów; liderzy M. Mochnacki, R. Sołtyk, J. Lelewel (prezes), T. Krępowiecki, ks. A. Pułaski;

  • Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TDP) – najpoważniejsza z emigracyjnych organizacji politycznych funkcjonujące w latach 1823-62, kierowana przez tzw. Centralizację; centrowy program: przyszła Polska miała stać się republiką, chłopi mieli zostać uwłaszczeni, ziemianom odszkodowanie zapłaciłoby państwo, a drogę do wyzwolenia upatrywano w powstaniu ogólnonarodowym, kierowanym przez szlachtę; TDP walnie przyczyniło się do wybuchu powstania krakowskiego w 1846, po jego klęsce autorytet TDP podupadł; liderzy W. Heltman, J.N. Janowski, L. Mierosławski, J.R. Płużański, a przez pewien czas też T. Krępowiecki (od 1833);

  • traktat – uroczysta, oficjalna umowa międzynarodowa, dwu- lub wielostronna;
    Przykłady:
    • traktat wersalski (pokojowy) z 1919 r.,
    • traktat z Maastricht z 1992 (pogłębienie współpracy oraz integracji europejskiej),
    • traktaty rzymskie z 1957, które zapoczątkowały istnienie EWG,
    • traktaty westfalskie z 1648 kończące wojnę 30-letnią (podpisane w Osnabriick i Mtinster),
    • traktaty polsko-niemieckie z 1990 r. (o granicy) i 1991 (o współpracy i dobrym sąsiedztwie);

  • transakcja – umowa lub akt wymiany, kupna, sprzedaży; w wymiarze politycznym kompromis między stronami, w którym każda ze stron z czegoś ustępuje bądź ma drugiej coś do zaoferowania;

  • triumf – w starożytnym Rzymie najwyższe wyróżnienie przysługujące zwycięskim wodzom w postaci uroczystego wjazdu do stolicy państwa połączonego z pochodem;

  • triumwirat – porozumienie 3 polityków w starożytnym Rzymie o podziale funkcji, stanowisk i sfer wpływów politycznych; miał charakter nieformalnym (kolegialna dyktatura);
    • I triumwirat – istniał między 60 a 53 r. p.n.e., zawarli go: Pompejusz, Juliusz Cezar i Marek Krassus, rozpadł się po tragicznej śmierci Krassusa;
    • II triumwirat – istniał między 43 a 36 r. p.n.e., a zawarli go: Oktawian, Marek Antoniusz i Marek Lepidus, po śmierci Cezara, rozpadł się, po konflikcie między Oktawianem a Antoniuszem (ten drugi zginął w 31 r. p.n.e.);

  • trockizm – jeden z nurtów ruchu komunistycznego zapoczątkowany przez Lwa Trockiego i rozwijany przez jego zwolenników, powstał w latach 20. i 30. XX wieku, w czasie gdy wśród komunistów toczyła się dyskusja na temat strategii rewolucji, budowy nowego ustroju, kształtu partii itd., w międzynarodowym, jak i rosyjskim ruchu robotniczym; trockizm zakładał tezę o permanentnej rewolucji, „eksport” rewolucji, możliwość istnienia różnych stanowisk, frakcji, prowadzenia dyskusji w partii; trockiści przegrali ze Stalinem walkę o władzę (1927), ale zdobyli pewne poparcie za granicą; Trocki powołał nawet „własną” tzw. IV Międzynarodówkę w 1938 r.; pewne echa trockizmu znalazły odbicie w hiszpańskiej wojnie domowej, potem maoizmie czy lewackich ruchach terrorystycznych we współczesności; Trocki zamordowany został przez agentów Stalina w Meksyku;

  • trójpolówka – system uprawy ziemi w średniowieczu, powstały na bazie dwupolówki, polegający na tym, że obszar uprawowy dzielono na 3 części, dbając o coroczną zmianę kolejności upraw: jedno pole oddawano pod oziminę, drugie pod zboża jare bądź jarzyny, trzecie odpoczywało jako ugór;

  • Trójporozumienie – sojusz wojskowo-polityczny Rosji, Francji i Wielkiej Brytanii uformowany w latach 1892-1907; pierwszy to sojusz francusko-rosyjski (1892-94), potem został podpisany sojusz francusko-angielski (1904), a na końcu angielsko-rosyjski (1907); podczas I wojny T. stało się zarodkiem Ententy;

  • Trójprzymierze – sojusz polityczno-wojskowy Niemiec, Austro-Węgier i Włoch zawarty w 1882 r. Trójprzymierze było rozwinięciem tajnego sprzymierzenia Niemiec i Austro-Węgier z 1879). W odpowiedzi na T. powstało Trójporozumienie. Po przystąpieniu Włoch do Ententy w 1915 r. T. przestało faktycznie istnieć;

  • Trumana doktryna – zadeklarowana przez prezydenta Harrego Trumana 12.03.1947 r. w Kongresie USA nowa linia polityczna w stosunkach międzynarodowych, głosząca, że Stany Zjednoczone będą przeciwstawiać się próbom ekspansji komunistycznej w świecie; skutkiem doktryny był Plan Marshalla, oraz wojna koreańska;

  • trust – wielkie przedsiębiorstwo powstałe w wyniku koncentracji środków trwałych i kapitałów dotychczas istniejących w przeciwieństwie od raczej taktycznych powiązań w charakterze kartelu; posiada osobowość prawną;

  • trybun – w starożytnym Rzymie tzw. trybun ludowy wybierany przez plebs, przywódca i przedstawiciel w senacie; posiadał roczny immunitet; w armii rzymskiej jeden z najwyższych rangą oficerów w legionie; w popularnym ujęciu przywódca ludowy, mówca poruszający masy;

  • trybunał – w dawnej Polsce najwyższy stanowy sąd szlachecki, od 1578 r. (drugiej i ostatniej instancji); członkowie zespołu sędziowskiego byli wybierani corocznie na tzw. sejmikach deputackich jako deputaci; kolegium sędziowskie składało się z 27 członków; trybunał dla Wielkopolski obradował w Piotrkowie, dla Małopolski w Lublinie, zaś dla Litwy w Mińsku, z czasem też w Nowogródku i Wilnie;
    Inne trybunały:
    • Trybunał Konstytucyjny, specjalny organ powołany do rozstrzygania sporów o zgodności z konstytucją ustaw, rozporządzeń i aktów prawnych rządu lub prezydenta; funkcjonuje w Polsce od 1985 r.,
    • Trybunał Stanu, specjalny organ sądowy, przed którym ponoszą odpowiedzialność osoby zajmujące najwyższe stanowiska państwowe: ministrowie, premier, prezydent, prezes NBP, prezes NIK, członkowie Rady Radiofonii i Telewizji; po raz pierwszy powołany w 1922 r. na mocy konstytucji marcowej z 1921 r., (zajął się tylko sprawą G. Czechowicza, ministra finansów w 1929 r. – naruszenie budżetu), ponownie odrodzony w 1982; skład: skład: 29 członków (przewodniczący, 2 zastępców, 21 członków i 5 zastępców;

  • Trybunał Rewolucyjny, najwyższy organ sądowy rewolucji francuskiej funkcjonujący od 10.03.1793 do 31.05.1795 r.; był głównym narzędziem terroru jakobińskiego, wydawał wyroki uniewinniające lub wyroki śmierci;

  • trybut – danina, haracz, płacona przez władcę jednego państwa, innemu państwu, w imię zapewnienia pokoju lub opieki politycznej;

  • Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej – rząd koalicyjny powołany w Warszawie 28.06.1945 r. na mocy uzgodnień konferencji moskiewskiej (17-21.06.1945), politycy Rządy Tymczasowego KRN zawarli kompromis z niektórymi przedstawicielami obozu londyńskiego; TRJN uznany został przez większość państw świata, w tym przez „Wielką Trójkę”, ale nie przez Watykan, Hiszpanię, Portugalię, Irlandię; w wyniku powstania rządu rozwiązała się Delegatura Rządu na Kraj oraz RJN; premierem nowego rządu został Edward Osóbka-Morawski, a wicepremierami: Stanisław Mikołajczyk i Władysław Gomułka; skład rządu obejmował 21 członków, dominowali w nim komuniści;

  • tyrania – nieograniczone rządy jednostki, przejęte najczęściej przez zbrojny przewrót, często pod pretekstem obrony praw ludu; t. określenie dyktatury; w starożytności tyran utożsamiany był z uzurpatorem, który zagarnął władze w nielegalny sposób; dzisiaj – despota, okrutnik.