MATURA
Antropologia (gr. anthropos – cztowiek, logos – nauka, słowo) Ten termin pojawił się w XVI w. Po raz pierwszy użył go niemiecki uczony Magnus Hundt. Upowszechnił się dopiero w XIX w. Klasyczny podział antropologii: Antropologia fizyczna (zwana też biologią porównawczą) Zajmuje się powstaniem gatunku ludzkiego, jego rozwojem, miejscem w klasyfikacji zoologicznej i antropologią ras. Za prekursora uważamy Karola Linneusza, który próbowali ustalić miejsce człowieka w hierarchii gatunków. Bardzo ważna była
ROZPRAWKI 1. Człowiek walczy ze swoją słabością i gdy ją pokonuje, wtedy dowodzi, że jest wielki. Jakie postacie przywołać? Postacie literackie: Robinson Crusoe z powieści Daniela Defoe, Santiago ze Starego człowieka i morza Ernesta Hemingwaya. Postacie historyczne i współczesne: Sportowcy – Marek Kamiński, Jan Paweł II – ostatnio coraz częściej pokonuje słabość fizyczną, chorobę, ale mądrość papieża dowodzi jego wielkości. Na czym polega wielkość, prawdziwa wartość człowieczeństwa? Pytanie trapi literatów od dawna. Ten temat
Wyjaśnij pojęcia mitu i archetypu, posługując się przykładami z mitologii grecko-rzymskiej. Zacznij: Przedstaw obie definicje: mit – przekazywany ustnie (oralnie) tekst związany z wierzeniami religijnymi pełniący funkcję sakralną i/lub kulturotwórczą; archetyp – stworzone przez Carla Gustava Junga pojęcie z pogranicza psychologii oznaczające wspólny wszystkim, osobowy prawzorzec społecznej roli lub określonego typu zachowania. Dokonaj rozróżnienia między mitem (pojęcie tradycyjne) a archetypem (pojęcie współczesne, wtórne wobec mitu). Rozwiń: Przedstaw kilka przykładów mitów, których bohaterowie mają
Przedstaw genezę i istotę tragedii w starożytnej Grecji. Zacznij: Omów genezę tragedii – według najpopularniejszej teorii wywodzi się ona z obrzędów ku czci Dionizosa, które stopniowo stały się widowiskami scenicznymi. Sama nazwa pochodzi zaś od greckiego określenia „pieśń kozła”.. Rozwiń: Przedstaw najważniejsze cechy tragedii, wspierając to przykładami. Sytuacja tragiczna – niemożliwy wybór Antygony, wieczna i skazana na klęskę ucieczka Edypa przed przeznaczeniem. Bohaterowie ze szlachetnego rodu – król Edyp i księżniczka Antygona. Budowa
Omów najważniejsze kierunki filozofii starożytnej. Zacznij: Antyk to kolebka filozofii, a zarazem myślenia naukowego. Pierwsi byli tzw. filozofowie przyrody (Tales z Miletu, Heraklit z Efezu) poszukujący tzw. prapoczątku (arche). Rozwiń: Wymień najważniejsze szkoły filozoficzne: Nurt sokratejski – wielka trójka: Sokrates (bezwzględne dobro, idea czterech cnót), jego uczeń Platon (idealizm – świat realny jako odbicie świata idei) i uczeń Platona – Arystoteles (koncepcje materii i formy, metafizyka, Poetyka). Sofiści – nauczyciele retoryki i erystyki
Przedstaw literackie realizacje motywu winy niezawinionej. Zacznij: Podkreśl uniwersalność i ponadczasowość motywu, zakorzeń go jednak w starożytności. Odwołaj się do roli Fatum (nieuchronnego, absolutnego, silniejszego niż bogowie, przeznaczenia) w mitologii grecko–rzymskiej. Przywołaj też biblijnego Hioba. Rozwiń: Dokonaj przeglądu tekstów z innych epok, które dotyczą motywu winy niezawinionej: Cierpienia Szekspirowskiego Hamleta, jego tragizm, wynikają z przyczyn w dużej mierze niezależnych od bohatera (zbrodnia matki i wuja, obsesja Ofelii). Tragedia ojca i filozofa w Trenach. Kafkowski proces… bez aktu oskarżenia. Człowiek
Pochodzenie i budowa Biblii Zacznij: Biblia powstawała w starożytnym Izraelu przez ponad 2000 lat, od XVIII w. p.n.e., aż do II w. n.e. Spisywana była w językach hebrajskim, aramejskim i greckim. Rozwiń: Omów budowę Biblii. Biblię dzielimy na Stary i Nowy Testament. Najważniejszą i najstarszą częścią Starego Testamentu jest Pięcioksiąg Mojżeszowy (Tora). Otwierająca go Księga Rodzaju opisuje powstanie świata i losy pierwszych ludzi. Stary Testament zawiera także księgi prorockie (np. Księga Izajasza), historyczne (np. Księgi Królewskie), mądrościowe
Omów najistotniejsze kulturowe funkcje Biblii. Zacznij: Zaznacz, że funkcje, które pełniła Biblia w dawnym Izraelu, różnią się znacząco od tych, które spełnia w kulturze nowożytnej. Rozwiń: Omów funkcje Biblii. W starożytnym Izraelu: Tekst sakralny – zapis praw i zasad religii, przepisów dotyczących obrzędów i codziennego życia. Archiwum państwowe łączące funkcje prawodawcze i kronikarskie. Zbiór legend, baśni, eposów, poezji i sag. W kulturze nowożytnej: Tekst sakralny dla chrześcijan i judaistów. „Punkt odniesienia” w dziedzinie moralności. Źródło niezliczonych motywów
Przedstaw uniwersalną wymowę wybranych fragmentów biblijnych. Zacznij: Podkreśl, że Biblia może być traktowana jako tekst filozoficzno-mądrościowy także przez wyznawców innych religii i ateistów. Właśnie te jej fragmenty, które mogą dotrzeć do ludzi spoza judaistyczno-chrześcijańskiego kręgu kulturowego mają charakter uniwersalny. Rozwiń: Podaj przykłady biblijnych tekstów o charakterze uniwersalnym: Księga Hioba – ponadczasowa opowieść o winie niezawinionej, nieszczęściu, cierpieniu i ludzkiej godności. Księga Koheleta – traktat o znikomości ludzkiego życia, przemijaniu, ulotności pragnień i rzeczy materialnych. Pieśń nad
Dobro i zło – wyjaśnij, jakie jest ich pochodzenie i miejsce w konstrukcji świata według mitologii starożytnej Grecji i „Biblii” Zacznij: Zaznacz, że obie grupy tekstów powstawały w odmiennych kręgach kulturowych i są zorganizowane wokół różnych hierarchii wartości. Rozwiń: Przedstaw ujęcie wartości moralnych: W Biblii Rozdział dobra od zła jest bezwzględny i wyrazisty. W Starym Testamencie dobre jest postępowanie zgodne ze ściśle ustaloną wolą Boga (dekalog, Ksiega Powtórzonego Prawa). Grzesznika (czyli odstępcę od Prawa)
Ukaż kulturę starożytnej Grecji i Rzymu oraz „Biblię” jako źródło inspiracji twórców następnych epok. Zacznij: Starożytność to prawdziwa kopalnia literackich i kulturowych motywów dla wszystkich pokoleń twórców aż po dziś dzień. Co ważne – wiele z nich występuje jednocześnie zarówno w Biblii, jak i w kulturze antycznej – warto skupić się właśnie na takich. Rozwiń: Przedstaw kilka starożytnych toposów, wyjątkowo istotnych w historii kultury: prometeizm – postać Prometeusza, kojarzonego zresztą często z Jezusem Chrystusem, inspirowała twórców
Dokonaj porównania kosmogonii mitycznej i biblijnej. Zacznij: To dwie najważniejsze mityczne wizje powstania świata kultury europejskiej. Są różne, ale wykazują też tajemnicze podobieństwa w niektórych szczegółach. Rozwiń: Zacznij od różnic: Początek – w Biblii istnieje już Bóg, a prócz niego nie ma nic. W mitologii istnieje tajemniczy Chaos. W Biblii całym procesem stworzenia kieruje Bóg. W mitologii, kolejne elementy wszechświata wyłaniają się samoistnie lub są powoływane przez kolejne pokolenia bóstw. W Biblii ogromną rolę odgrywa
Na czym polegał uniwersalizm kultury średniowiecznej Europy? Zacznij: Zdefiniuj pojęcie uniwersalizmu średniowiecznego. Wskaż rolę Kościoła i łaciny w kształtowaniu uniwersalizmu. Rozwiń: Przedstaw dowody na uniwersalizm średniowiecznej kultury: literatura parenetyczna – hagiografia polska nie różni się pod względem schematów formalnych od włoskiej czy francuskiej; eposy rycerskie opisują historie różnych postaci z różnych krajów, jednak po zamianie samych nazw miejscowości mogłyby rozgrywać się wszędzie. Wszystkie wykazują wspólnotę etosu rycerskiego; historyczna idea centrum Europy – konflikt
Danse macabre i ars moriendi – przedstaw stosunek człowieka średniowiecza do śmierci. Zacznij: Ogromna rola śmierci i lęku przed nią w kulturze średniowiecza jest powszechnie znana i brzmi banalnie. Podejmij więc problem od strony formalnej – definiując przywołane w temacie pojęcia. Rozwiń: Przedstaw średniowieczne teksty realizujące motyw śmierci: Modelowy obraz ars moriendi w wykonaniu świętego znajdziemy w Legendzie o św. Aleksym. Po śmierci ascety pod schodami rodzinnego domu dochodzi do serii cudów. Równie modelowym – tyle że
Średniowieczna hagiografia – literackie realizacje (na wybranym przykładzie). Zacznij: Zdefiniuj pojęcie hagiografii, określ tekst, który będziesz omawiał. Rozwiń: Na przykładzie Legendy o św. Aleksym przedstaw najważniejsze cechy tekstu hagiograficznego, a raczej jego odmiany dotyczącej świętego ascety. Model średniowiecznej pobożności – oparty na lęku przed surowym Sędzią – Bogiem, niechęci do cielesności i świata materialnego. Towarzyszy mu prawdziwa obsesja zbawienia – nadzieja na życie wieczne przysłania wszystko inne. Schemat biografii świętego ascety. To dość
Parenetyczny charakter utworów średniowiecznych. Zacznij: Oczywiście zdefiniuj pojęcie parenezy. Pokrótce przedstaw jej kulturotwórcze funkcje. Następnie podkreśl ogromną rolę tego zjawiska w literaturze średniowiecza. Średniowieczna literatura parenetyczna Rozwiń: Omów podstawowe wzorce parenetyczne, ilustrując to przykładami tekstów: Rycerz – jego życie organizuje rycerski etos (pobożność, odwaga, honor, lojalność względem seniora feudalnego). Jest silny i prawy. Ideał: Roland, Lancelot. Władca – przede wszystkim winien być sprawiedliwy. Jest autorytetem z urodzenia, Pomazańcem Bożym, ale nie zwalnia go
Najważniejsze zabytki języka polskiego. Zacznij: Pierwsze nazwy polskie pojawiają się już w Dagome iudex (X w.), ważnym dokumencie państwowym, w którym Mieszko I oddaje się pod opiekę papieską. Koniecznie wymień Bullę gnieźnieńską (1136 r.), sporządzoną przez papieża Innocentego II – zawiera ona ponad 400 polskich nazw osobowych i miejscowych. Księga henrykowska (II poł. XIII w.) zawiera z kolei pierwsze zapisane polskie zdanie; jest to propozycja Czecha Boguchwała złożona żonie: daj,
Wizja i znaczenie Boga oraz obraz natury w twórczości Jana Kochanowskiego. Zacznij: Wizja Boga w twórczości Jana Kochanowskiego zmienia się, ewoluuje – od bardzo optymistycznej do dojrzałej, niepozbawionej jednak optymizmu. Obraz natury – zachwycającej, pełnej harmonii – źródła przeżyć estetycznych – pozostaje mniej więcej niezmienny. Rozwiń: Hymn Czego chcesz od nas, Panie… porusza temat Boga (który ukazany jest jako wielki, genialny artysta, łaskawy władca, który obdarza człowieka ogromnymi łaskami, oczekując w
W jaki sposób Jan Kochanowski w „Trenach” zmienia renesansowe rozumienie człowieczeństwa? Zacznij: Odrodzenie przedstawiało człowieka jako istotę pełną godności, prawie równą Bogu, obdarzoną licznymi zdolnościami i możliwościami. Jan Kochanowski był „wyznawcą” filozofii epikurejskiej (szczęście to przyjemność duchowa, zmysłowa i intelektualna) oraz filozofii stoickiej (szczęście zapewnia cnota i życie zgodne z naturą). Rozwiń: Coraz popularniejsza wśród badaczy twórczości Kochanowskiego jest teza, że Treny to nie tyle wynik kryzysu światopoglądowego poety, co przełomu ideowego. Kryzys zaczyna
Scharakteryzuj renesansowe koncepcje życia w świetle poznanych utworów. Zacznij: Koncepcje życia w jakiś sposób wiążą się z renesansową parenetyką. Możemy więc wyróżnić życie dworskie (idealny dworzanin), życie ziemianina (idealny gospodarz) oraz życie uczonych i poetów. Rozwiń: Życie na dworze – karierę dworską mogli wybrać tylko wysoko urodzeni, zdolni, inteligentni, towarzyscy i znający języki obce. Zapewniało dość wysoki standard życia, ale nie dawało za to pełnej niezależności – trzeba było np. dostosować swoje życie do
