Synonimy (wyrazy bliskoznaczne) – wyrazy, które mają takie samo lub bardzo podobne znaczenie, np.:
- obracać się – kręcić się
- pałac – zamek
- wcale – ani trochę
- wyraz – słowo
- zainstalować – zamontować
- dlatego że – ponieważ
- apetyczny – smaczny
Synonimy dzielimy na bliższe i dalsze.
- Bliższe – znaczą to samo lub prawie to samo.
- Dalsze – znaczenia mają podobne, ale nie identyczne.
Synonimy różnią się wartością stylistyczną:
- młodszy brat – szczyl
- tęgi – gruby
Wyrazy bliskoznaczne można tworzyć przez zdrobnienia i zgrubienia:
- kot – kotek – koteczek
Wyrazy mogą być jednocześnie bliskoznaczne i niejednoznaczne:
- głupi – niemądry
- niski – niewysoki
Antonimy – wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu.
Są wyrażone:
- przymiotnikami:
- mały – duży
- gruby – chudy
- czasownikiem:
- krzyczeć – szeptać
- zasypiać – budzić się
- frazeologizmem:
- być nie w sosie – być w szampańskim nastroju
- usta mu się nie zamykają – milczy jak grób
Synonimy,
zwane inaczej wyrazami bliskoznacznymi, to słowa, których zakresy częściowo na siebie zachodzą, ich znaczenia są bliskie znaczeniom innych wyrazów, np.:
- wesoły – radosny,
- nagradzać – premiować,
- psuć – niszczyć,
- wódz – przywódca,
- całościowo – kompleksowo,
- doskonale – wspaniale,
- hołd – uznanie,
- honor – godność.
W zależności od stopnia podobieństwa znaczeniowego synonimy można podzielić na synonimy bliższe i dalsze.
- Synonimy bliższe znaczą dokładnie to samo lub prawie to samo, np.:
- Synonimem bliższym wyrazu działanie będzie wyraz czynność, wyrazu ląd – wyraz ziemia.
Synonimy dalsze to takie, których znaczenia są podobne, jednak nie identyczne. Zazwyczaj są to słowa, które mogą być użyte tylko w odpowiednich kontekstach i ściśle określonych znaczeniach.
Synonimem dalszym wyrazu działanie będzie wyraz funkcjonowanie, wyrazu ląd – wyraz wyspa.
Wyrazy bliskoznaczne mają odmienną wartość stylistyczną, np.:
- kobieta – baba,
- dziecko – bachor.
Spotykamy się również z synonimami regionalnymi, np. ziemniaki = kartofle = pyry = grule.
Wyrazy bliskoznaczne mają różny odcień znaczeniowy, np.: belfer to nie tylko nauczyciel, ale też nauczyciel wymagający, rumak to nie tylko koń, ale koń wspaniały. Klacz, szkapa to nazwy konia, ale mające różny odcień znaczeniowy, a przez to różne zastosowanie. Szkapa to zabiedzony koń.
Ze względu na zróżnicowanie stylistyczne wymienność synonimów jest ograniczona i zastępowanie synonimów innymi musi być dokonane po dokładnej analizie ich znaczenia.
Wyrazy bliskoznaczne można tworzyć przez zdrobnienia lub zgrubienia nazw przedmiotów, np.: pies – piesek – pieseczek. Powstałe wyrazy będą bliskoznaczne, ale nie będą jednoznaczne.
Wyrazy bliskoznaczne tworzy się też przez dodanie przedrostka -nie do wyrazów o przeciwnym znaczeniu, np.
- niski – niewysoki
- mały – nieduży
Takie wyrazy są bliskie znaczeniowo, ale nie są jednoznaczne.
Często takie wyrazy mają rolę eufemizmów, słowo niemądry jest słabsze znaczeniowo niż słowo głupi.
.
Antonimy,
czyli przeciwieństwa synonimów, to wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu i służą wydobyciu kontrastów myślowych.
Antonimy mogą być wyrażone przymiotnikami, np.:
- mały – duży
- mądry – głupi
- silny – słaby
- wesoły – smutny
- chudy – gruby
- prosty – krzywy
Są też antonimy czasownikowe, np.:
- zasypiać – budzić się
- rodzić się – umierać
oraz rzadziej występujące antonimy rzeczownikowe, np.:
- dzień – noc
- wojna – pokój
- mężczyzna – kobieta
O wiele rzadsze są antonimy frazeologiczne, np.:
- być nie w sosie – być w szampańskim nastroju,
- usta mu się nie zamykają – milczy jak grób,
- idzie jak po maśle – idzie jak po grudzie.
Zadanie 1.
Wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym zawiera szereg:
- komfort – luksus,
- prestiż – autorytet,
- satysfakcja – rozkosz,
- optymizm – pesymizm.
Odpowiedź: D.
Zadanie 2.
Z podanego tekstu wypisz przymiotniki i dopisz do nich antonimy.
Adam jest wysoki. Wszyscy się z niego trochę śmieją, bo jest typem flegmatycznym i powściągliwym. Najczęściej wszystkie pomysły klasy bardzo krytykuje, a powodzenie większości z nich ocenia bardzo pesymistycznie. Tylko na historii jest bardzo wesoły. Doskonale pamięta wszystkie daty i zwięźle opowiada najważniejsze wydarzenia.
- wysoki – niski
- flegmatyczny – szybki
- powściągliwy – wylewny
- pesymistyczny – optymistyczny
- wesoły – smutny
- najważniejsze – poboczne
Zadanie 3.
Do podanych wyrazów dopisz po jednym synonimie.
- błyszczeć – lśnić
- denerwować – drażnić
- kuleć – utykać
- ksiądz – kapłan
- minimalny – najmniejszy
- pakt – porozumienie
- regulamin – instrukcja
- stary – wiekowy
- wówczas – wtedy
- wykształcony – uczony
Zadanie 4.
W podanym tekście zastąp podkreślone słowa wyrazami bliskoznacznymi w roli eufemizmów. Porównaj dwa teksty, zwracając szczególną uwagę na ich niejednoznaczność.
Emil był głupim chłopcem. Złośliwy i zawsze pochmurny lubił zamartwiać innych swoimi kłopotami. Od czasu do czasu mówił kłamstwa. Biedak nie odnosił się przychylnie do żadnego pomysłu. Często psuł małe zabawki i wielokrotnie pojawiał się w podejrzanych zaułkach.
Tekst przekształcony:
Emil był niemądrym chłopcem. Dokuczliwy i zawsze posępny lubił niepokoić innych swoimi zmartwieniami. Czasami mówił nieprawdę. Nieszczęśnik nie odnosił się życzliwie do żadnego pomysłu. Wielokrotnie niszczył niewielkie zabawki i niejednokrotnie był widywany w ciasnych uliczkach.
Uwaga ważne!
Używając wyrazów bliskich znaczeniowo, ale takich, które nie są jednoznaczne, należy pamiętać o tym, że cały przekształcony tekst ma w rezultacie słabszą wymowę. Ma to szczególny wpływ na ostateczną interpretację tekstu.