Jaki był wiek XX? Trudno ocenić go jednoznacznie. Obfitował w postęp nauki i wynalazki, które można zwać cudami techniki. Zajaśniał aktami bohaterstwa i wielkimi dziełami sztuki. Z drugiej strony właśnie w XX wieku miały miejsce dwie wielkie wojny światowe, zbrodnie totalitaryzmu, okrucieństwo masowego ludobójstwa, pieców krematoryjnych i sowieckich obozów pracy. To nie do pomyślenia, że ludzie XX wieku zhańbili się okrucieństwem i mordowaniem w imię wyższości rasy, faszyzmu lub stalinizmu. Wiek XX nazywa się wiekiem wojen światowych, masowej eksterminacji, epoką pieców, epoką totalitaryzmów. Jest też stuleciem Nagród Nobla, idei humanitaryzmu, wiekiem demokracji i nowatorstwa w sztuce.
Ważne wiersze XX wieku
Wisława Szymborska – Schyłek wieku
Poetka wystawia stuleciu negatywną ocenę: niczego nie udało się w ludzkiej historii poprawić. Znany cytat z wiersza:
Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek
już tego dowieść nie zdąży
lata ma policzone,
krok chwiejny,
oddech krótki (…)
Miało się kilka nieszczęść
nie przydarzyć już,
na przykład wojna
i głód, i tak dalej (…)
Czesław Miłosz – Wiersz na koniec stulecia
Także negatywna ocena i smutne proroctwo: pogarda zastąpi miłość, ludzie zapomną o cierpieniu, zabraknie wyrzutów sumienia.
co dzień umiera
Jedyny miłujący
Mędrzec mówi do Boga: „Gdy odkryją jak jesteś miłosierny, będą Tobą pogardzać”. Cierpienie wojny odejdzie w niepamięć.
Małgorzata Hilar – My z drugiej połowy XX wieku
Ludzie drugiej połowy stulecia są pozbawieni uczuć, wstydzą się okazywać miłość, żyją, stwarzając pozory obojętności, w fałszywym świecie. Z jednej strony przyjmują postawę zdobywców świata, są cyniczni, z drugiej – cierpią z tęsknoty za miłością.
My z drugiej połowy XX wieku
rozbijający atomy
zdobywcy księżyca
wstydzimy się
miękkich gestów
czułych spojrzeń
ciepłych uśmiechów (…)
Wiek XX
Dobry
- rozwój nauki i cywilizacji: wiek kina, samolotu, telewizji, komputera, Internetu
- powszechna edukacja
- demokracja ustrojem państw rozwiniętych
- osiągnięcia medycyny
- loty w kosmos
- bohaterstwo i heroizm ludzi podczas wojny
- nowatorskie pomysły w sztuce
Zły
- dwie wojny światowe
- holokaust (zagłada Żydów)
- faszyzm
- stalinizm
- obozy koncentracyjne
- sowieckie łagry
- skonstruowanie i użycie bomby atomowej
- wojny II połowy wieku: Wietnam, Korea, Kuwejt itd.
- rozwój terroryzmu
Powtórka z historii
I wojna światowa. Lata 1914-1918
Zmieniła oblicze świata, według niektórych wiek XX tak naprawdę zaczął się dopiero po tej wojnie. Pochłonęła wiele ofiar, zakończyła się zwycięstwem państw ententy (Francja, Anglia, Rosja, USA), a klęską Niemiec i Włoch. W wyniku I wojny światowej Polska odzyskała niepodległość po ponad stu latach zaborów (11 listopada 1918 r.). W I wojnie światowej po raz pierwszy użyto czołgów i gazów bojowych. Jak każda wojna – popchnęła do przodu postęp w zakresie medycyny i przemysłu zbrojeniowego (nastąpi rozwój lotnictwa, w następnej wojnie ludzie śmiało użyją samolotów).
- Książka o I wojnie światowej: Na Zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque’a.
Rewolucja rosyjska 1917 r.
Zwana też Wielką Rewolucją Październikową, za czasów socjalizmu obchodzona jako wielkie święto nie tylko w Związku Radzieckim, ale we wszystkich krajach bloku socjalistycznego, więc i w Polsce. Rewolucja rosyjska dokonała przewrotu ustrojowego, to znaczy: obalono władzę cara, a rządy przejął lud – zwykli obywatele, klasa robotnicza. Powstało państwo: Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, głoszące ideologię komunizmu (równej władzy wszystkich ludzi w kraju, wspólnej własności wszystkich dóbr). U steru państwa – Włodzimierz Lenin, potem Józef Stalin. Inne kraje Europy odizolowały się początkowo od powstałego w 1922 r. ZSRR, nie chciały bowiem rozprzestrzenienia się komunizmu w Europie. Państwem buforem, graniczącym z komunistycznym mocarstwem była Polska.
- Książka o rewolucji: Przedwiośnie Stefana Żeromskiego.
Lata 1918-1939
to tzw. dwudziestolecie międzywojenne. Okres względnego spokoju w Europie. Względnego, bo w międzyczasie rozrosły się systemy totalitarne: w Niemczech zdobył sobie popularność faszyzm, a do władzy, drogą demokratycznych wyborów, doszedł Adolf Hitler. We Włoszech pod przewodnictwem Benita Mussoliniego rozwijał się faszyzm włoski. W Rosji zapanował stalinizm – szybko miejsce rewolucyjnych idei zajęły terror i przemoc, wysyłki ludzi na Syberię, prześladowania i uwięzienia.
Rok 1936
– rewolta pod wodzą generała Franco wybucha w Hiszpanii. Frankiści, formacja faszystowska, wspierana przez Niemców wsławiła się okrucieństwem. Książka o rewolucji w Hiszpanii – Komu bije dzwon Ernesta Hemingwaya. Obraz o rewolucji – Guernica Pabla Picassa.
Wielki kryzys
– to także ważne wydarzenie okresu międzywojennego. Ogarnął Europę i Stany Zjednoczone. W wyniku kryzysu zagroziła ludziom bieda, brak pracy, powiększające się bezrobocie, upadek przemysłu. Bogacze tracili fortuny (doprowadzało to do samobójstw), biedni biednieli jeszcze bardziej. Kryzys panował w latach 1929 -1933, państwa podjęły wysiłek walki z nim i w latach trzydziestych obserwowano powolną poprawę sytuacji gospodarczej.
II wojna światowa! 1939-1945
Rozpoczęła się 1 września atakiem Hitlera na Polskę. Polska była pierwszym krajem, który stawił zbrojny opór najeźdźcy – wcześniej Hitler zajął bez walki Austrię i Czechosłowację. Walki w obronie kraju zwą się kampanią wrześniową, i choć zakończyły się klęską, są symbolem heroizmu polskich żołnierzy (bitwy: Westerplatte, Wizna, bitwa nad Bzurą, obrona Poczty Gdańskiej itp.). Od napadu na Polskę rozpętała się wojna: najpierw z Anglią i Francją (sojusznikami Polski), potem na całym świecie.
Z wojennych wydarzeń:
Obozy, łagry
Niemcy tworzyli obozy koncentracyjne. Głosili wyższość swojej aryjskiej rasy, a podrzędność rasy żydowskiej, potem też słowiańskiej. W obozach więzili wszystkich, których uznawali za wrogów Trzeciej Rzeszy. Obozy koncentracyjne były miejscami kaźni, to znaczy: tortur, głodu, pracy ponad siły, wreszcie – pieców krematoryjnych, w których Niemcy palili ciała zagazowanych ofiar. Ponieważ zabitych były masy – mówi się o masowej eksterminacji. Rosja Radziecka także tworzyła obozy, zwane łagrami. Większość mieściła się na Syberii, na Kołymie, w rejonach bardzo trudnych klimatycznie – są to tereny wielkich mrozów i wiecznej zimy. Wywożeni tam ludzie zmuszani byli do katorżniczej pracy, torturowani psychicznie i fizycznie, głodzeni, pozbawieni ludzkiej godności. Winy, za które ich skazywano, brzmią dziś paradoksalnie: można było znaleźć się w łagrze za „bycie Polakiem”. Rodziny zesłańców zmuszano często do zerwania kontaktów z więźniem, a gdy okres odsiadywania wyroku zbliżał się ku końcowi, zwyczajnie go przedłużano.
Powstanie w getcie warszawskim: rok 1943
Żydów, jako rasę tępioną, gromadzili Niemcy w specjalnych dzielnicach, odizolowanych od reszty miasta. Były to getta. Getto warszawskie było miejscem, w którym w roku 1943 wybuchło powstanie Żydów. Nie miało szans powodzenia, ale było aktem walki o swoją godność, wyrazem buntu, pozwalało też umrzeć w walce, a nie skazywać się na upokorzenie obozów i pieców krematoryjnych.
Powstanie warszawskie: rok 1944
Polacy także nie chcieli znosić biernie niemieckiej okupacji. W sierpniu 1944 wybuchło w Warszawie powstanie. Nie dawano mu wielkich szans – a trwało ponad dwa miesiące. Zakończyło się klęską Polaków, śmiercią wielu młodych, zdolnych ludzi (m.in. poety Krzysztofa Kamila Baczyńskiego), zburzeniem Warszawy.
Książki o II wojnie światowej:
- Miron Białoszewski – Pamiętnik z powstania warszawskiego;
- Aleksander Kamiński – Kamienie na szaniec;
- Gustaw Herling-Grudziński – Inny świat;
- Arkady Fiedler – Dywizjon 303;
- Leon Kruczkowski – Niemcy.
Koniec wojny: 1945
Wreszcie nastąpił koniec wojny. Do grona mocarstw zwycięskich należały: USA, ZSRR, Anglia, Francja, a także walcząca na wszystkich frontach II wojny światowej Polska. Po wojnie nastąpił nowy podział świata, ustalono granice państw. Ponieważ w wyzwalaniu części krajów europejskich (w tym Polski) dominowała Armia Radziecka – tam ustalała swój ustrój. Europa podzieliła się na dwa bloki: zachodni i wschodni. Niemcy podzielono na dwie strefy wpływów: zachodnią – RFN i wschodnią – NRD. Rozdzielono je słynnym berlińskim murem. Wraz z zakończeniem wojny skończyła się też przyjaźń między wielkimi sojusznikami. Odmienne ustroje USA i ZSRR (i państw znajdujących się w orbitach mocarstw) sprawiły, że bloki stały się sobie wrogie. Zapanowała tzw. zimna wojna.
Lata 1945-1990
Lata powojenne na świecie
1945 – to już rok konferencji pokojowych, na których ustalano porządek na świecie (Jałta, Poczdam). Rok 1945 to jeszcze jedna tragedia II wojny światowej: Stany Zjednoczone zrzuciły bombę atomową na Hiroszimę i Nagasaki.
1948 – ONZ uchwaliła Deklarację praw człowieka.
1955 – powstał Układ Warszawski – wojskowy sojusz państw komunistycznych.
1963 – zabójstwo amerykańskiego prezydenta Johna Kennedy’ego.
1964 – wojna w Wietnamie. Zwana też brudną wojną. Zaangażowane w nią Stany Zjednoczone wspierają Wietnam Południowy. Wojna wywołuje protesty pacyfistów w USA. Będzie tematem wielu filmów i dyskusji politycznych. Zakończy się dopiero w 1973 r.
1968 – „praska wiosna” w Czechosłowacji – próba demokratycznych zmian, stłumiona przez wojska Układu Warszawskiego.
1978! – bardzo ważna data: Karol Wojtyła zostaje papieżem.
1981 – zamach na papieża Jana Pawła II.
Od lat 80. nasiliły się dążenia państw bloku socjalistycznego do uwolnienia się od wpływów ZSRR. Od roku 1985 na czele mocarstwa stał Michaił Gorbaczow, który rozpoczął tzw. pierestrojkę – cykl reform gospodarczych i politycznych w Rosji. W roku 1991 – ZSRR rozpadł się, a powołano Wspólnotę Niepodległych Państw.
1989 – zburzono mur berliński.
1990 – wojna w Zatoce Perskiej (atak Iraku na Kuwejt, USA po stronie Kuwejtu).
Lata powojenne w Polsce
1946 – zaczyna się zimna wojna pomiędzy niedawnymi sojusznikami. Polska jest po stronie ZSRR, znajduje się w bloku państw socjalistycznych, pod wpływem dyrektyw z Moskwy. W kulturze trwa tzw. socrealizm – literatura i sztuka muszą propagować ideologię socjalizmu.
1953 – umiera Józef Stalin, ma to wpływ na sytuację w Polsce, bo rozpoczyna się u nas tzw. fala odwilży – odchodzenia od ścisłego socrealizmu.
1956 – tzw. Polski Październik. Polska uniezależnia się nieco od wpływów rosyjskich, pierwszym sekretarzem partii zostaje Władysław Gomułka, a z więzienia zostaje zwolniony Stefan kardynał Wyszyński.
1968 – tzw. wypadki marcowe. Protesty studentów przeciw politycznej i ekonomicznej sytuacji w kraju.
1970! – tzw. wydarzenia grudniowe. Zaczęły się od strajków w stoczniach, wywołanych drastycznymi podwyżkami cen, 17 grudnia nastąpiła masakra robotników w Gdyni. Po tych wypadkach I sekretarzem został Edward Gierek.
1970-80 – te lata nazywa się „dekadą gierkowską”, czasem też dziesięcioleciem „propagandy sukcesu”. Propaganda ma miejsce w mediach: programy informacyjne prezentują wizję szczęśliwego kraju w dobrobycie. W rzeczywistości narasta kryzys ekonomiczny i polityczny.
1976 – to znów fala strajków. Tym razem w czerwcu, w Radomiu i Ursusie, także po ogłoszeniu podwyżek cen.
1980! – słynny Sierpień ’80. Latem tego roku strajki rozpoczyna Stocznia Gdańska, fala strajków ogarnia cały kraj. W sierpniu władze podpisują porozumienie ze strajkującymi. Edward Gierek przestaje być I sekretarzem, powstaje niezależny związek zawodowy NSZZ Solidarność. Jego przewodniczącym – Lech Wałęsa.
1980 – Czesław Miłosz otrzymuje literacką Nagrodę Nobla.
1981 – umiera Stefan kardynał Wyszyński. Premierem Polski i sekretarzem zostaje Wojciech Jaruzelski.
13 grudnia 1981 – Wojciech Jaruzelski ogłasza wprowadzenie stanu wojennego. Oznacza to rozwinięcie podziemnej działalności Solidarności, liczne aresztowania i internowania działaczy opozycji.
16 grudnia 1981 – tragedia w kopalni Wujek (zabicie górników).
Lipiec 1982 – zniesienie stanu wojennego.
1982 – Lech Wałęsa otrzymuje Pokojową Nagrodę Nobla.
1984 – zamordowanie księdza Jerzego Popiełuszki.
1989! – ważna data: obrady rozpoczyna tzw. okrągły stół.
Jest to początek przemian ustrojowych w Polsce. W wyborach do sejmu zwycięża opozycja, co oznacza klęskę władz komunistycznych. Premierem zostaje Tadeusz Mazowiecki.
1990 – rozwiązano PZPR.
1990 – Lech Wałęsa został prezydentem Polski.
1991 – rozwiązano Układ Warszawski (sojuszniczy związek państw socjalistycznych).
1995 – Aleksander Kwaśniewski po raz pierwszy zostaje prezydentem Polski.
1997 – Sejm uchwalił Konstytucję Rzeczpospolitej Polskiej.
1996 – Wisława Szymborska otrzymuje literacką Nagrodę Nobla.
Uwaga! Zwróć uwagę na daty przełomowe. Ważne mogą okazać się też daty Nagród Nobla przyznane Polakom, a także świadomość przemiany ustrojowej, która dokonała się w Polsce po roku 1989. Okrągły stół jest ważną granicą we współczesnej historii – właściwie rozdziela dwa światy, dwie zupełnie różne epoki.
Co osiągnął człowiek XX wieku?
Rozwinął kinematografię!
Kino to wynalazek XIX wieku (przypominamy: rok 1895, bracia Lumiére, pierwszy pokaz filmu w Paryżu). Ale to wiek XX jest wiekiem kina i triumfu filmowego. Najpierw kino nieme, potem udźwiękowione, ale czarno-białe, po wojnie film kolorowy, który dziś jest normalnym zjawiskiem.
Wymyślił samolot!
Tym samym nareszcie człowiek zrealizował marzenie Ikara – wzbił się w powietrze i zaczął pokonywać przestrzeń inaczej niż drogą lądową lub wodną. Pierwszy lot samolotem odbył się w roku 1903 (bracia Wright).
Wymyślił łódź podwodną!
Tym razem spełnia się fantastyczne marzenie Verne’a, który opisał przygody kapitana Nemo. Człowiek XX wieku rzeczywiście skonstruował statek pływający pod powierzchnią wody. Ma to znaczenie głównie w przemyśle wojskowym.
Odkrył penicylinę!
To zdarzenie zmieniło oblicze medycyny i rozpoczęło zawrotną karierę antybiotyków. Szereg chorób okazało się uleczalnych! A ampicylinę wynalazł Szkot: lekarz i mikrobiolog Alexander Fleming. Był to rok 1926.
Wymyślił telewizję!
Najpierw radio, w latach międzywojennych (już wówczas zaczęto wypatrywać upadku kultury i zaniku książek!). Potem powstało coś groźniejszego dla wolnego czasu człowieka: telewizor. Pierwszy udany przekaz telewizyjny: rok 1925, lata 50. – pierwsze kolorowe emisje. Potem: magnetowid (1956). Są to wynalazki XX wieku, a odegrały ogromną rolę w kształtowaniu naszego świata. Dzięki tym mediom informacje rozchodzą się w błyskawicznym tempie, znane są twarze polityków i gwiazd estrady, rozpowszechniła się kultura masowa, ale i kultura wyższego rzędu. Mówi się czasem, że świat stał się globalną wioską: o wydarzeniach z innego kontynentu dowiadujemy się tak, jakby działy się za płotem u sąsiada.
Wykombinował telefon komórkowy!
W ogóle telefon wymyślono jeszcze w wieku XIX (Alexander Bell, rok 1876). Ale człowiek nie ustaje w marzeniach: musiał uwolnić się od kabli i przytwierdzonego do swojego miejsca aparatu. Wymyślił telefon komórkowy! Dziś – zwykła rzecz, prawie przedmiot codziennego użytku.
Usprawnił samochody!
Pierwsze samochody napędzane silnikiem spalinowym to jeszcze rok 1885! Ale samochód należy do symboli XX wieku i dzisiejsze, powszechne auta zupełnie nie przypominają swojego pradziadka automobilu.
Wymyślił komputer i Internet!
Pierwszą maszynę cyfrową zaprezentowano w 1946 roku. Uczynili to Presper Eckhert i John Mauchly. Od tego czasu minęły lata i komputer jest nieodzownym sprzętem we współczesnym świecie. Komputeryzacja zmieniła wszystkie dziedziny życia, a Internet – „sieć sieci” stał się najważniejszym medium informacyjnym. (Pierwszy komputer osobisty PC – rok 1973).
Sklonował owcę Dolly!
W roku 1997, w Wielkiej Brytanii. Eksperymenty z genetyką budzą wiele kontrowersji i sprzeciwów.
Po raz pierwszy w wieku XX człowiek:
- Wszedł na biegun północny: Amerykanin Robert Peary – 1909.
Zdobycie bieguna południowego: Amundsen – 1911. - Ogłosił ogólną teorię względności: Albert Einstein – 1916.
- Rozdał Oscary – nagrody Amerykańskiej Akademii Filmowej – 1929.
- Wszedł na Mont Everest: Edmund Hillary – 1953.
- Poleciał w kosmos: Jurij Gagarin – 12 IV 1961.
- Wylądował na Księżycu: Amerykanie Neil Armstrong i Edwin Aldrin – 20 VII 1969.
Zobacz: