Ballady i romanse
Ballady jako gatunek literacki
Ballady to utwory stojące na pograniczu epiki, liryki i dramatu.
- Z liryką łączy je to, że są pisane wierszem, rymowane, podzielone na strofy i wersy i bardzo skupione na wywoływaniu określonego nastroju, opisywaniu ludzkich uczuć.
- O epickości ballad świadczy to, że opisują całe historie, wydarzenia, a nie jedynie uczucia. Można spokojnie stworzyć plan ballady tak jak plan opowiadania czy powieści. Ballady mają narratora, bohaterów, niejednokrotnie przytaczane są ich dialogi.
- Z dramatem łączy balladę wielki nacisk położony na scenerię, dramatyzm sytuacji, dialogi bohaterów.
Cechami charakterystycznymi ballady, prócz obecności narratora, bohaterów i narracji, opowiadania historii wierszem oraz dialogów, są:
- Specyficzna atmosfera tajemniczości. Ballady epatują grozą, a nawet okrucieństwem.
- Częste występowanie obok postaci realnych stworzeń pozaziemskich: duchów, zjaw, upiorów.
- Charakterystyczna sceneria: akcja ballad często toczy się nocą lub o zmroku czy o świcie, wśród lasów, na bagnach czy nad wodami…
- Przyroda staje się nie tylko elementem krajobrazu, ale też ożywionym bohaterem, szczegółowo opisywanym i uczestniczącym w życiu ludzi i duchów. Przyroda współodczuwa z nimi.
- Powiązanie tematyczne z lokalnymi wierzeniami, folklorem.
- Ludowa sprawiedliwość, niekiedy pełna okrucieństwa i nie do końca zgodna z dzisiejszym pojmowaniem moralności.
- Pouczenia moralne czy obserwacje dotyczące życia.
- Melodyjność, można je śpiewać, pełne są powtórzeń i refrenów.
Ballada do Polski przywędrowała między innymi z Niemiec.
Słynne ballady pisali np. Johann Wolfgang Goethe i Fryderyk Schiller. Ballada była ulubionym gatunkiem epoki romantyzmu.
Przeniesiona na grunt polski została osadzona w naszej tradycji i wierzeniach ludowych.
Jakie są najważniejsze cechy gatunkowe ballady romantycznej?
- Większość historii przekazanych w balladach wywodzi się z tradycji ludowych – z przyśpiewek, opowieści, miejscowych legend.
- Wśród bohaterów ballad spotykamy postacie nierealne.
- Akcja ballad rozgrywa się w tajemniczej scenerii, na przykład w ciemnych lasach, nad rzekami, w ponurych mokradłach, w sąsiedztwie jeziora, na opustoszałych gościńcach.
- W balladach mają miejsce niewytłumaczalne zjawiska, ingerują siły nadprzyrodzone.
- Wydarzeniom towarzyszy aura grozy i tajemnicy.
- Narrator często przyznaje się do swojej niewiedzy, zachowuje się, jakby był przypadkowym świadkiem wydarzeń.
- Zgodnie z ludowym przekonaniem winowajca ponosi zawsze karę, a dobro zwycięża nad złem, np. ukarana zostaje mężobójczyni w balladzie Lilie czy młodzieniec z utworu Świtezianka.
- W balladach działa jednak specyficzna sprawiedliwość ludowa, niepozbawiona okrucieństwa. Podczas jej wymierzania zdarza się, że giną też przypadkowi ludzie, np. w balladzie Lilie wraz z niewierną żoną zapada się pod ziemię pełen kościół ludzi.
- Kara bywa też niewspółmierna do winy lub wyjątkowo wyrafinowana, jak w przypadku młodzieńca z ballady Świtezianka.
- W balladzie występuje typowy dla epoki romantyzmu synkretyzm rodzajowy i gatunkowy – ballada łączy cechy różnych gatunków i rodzajów literackich.
Do jakiego rodzaju literackiego można zaliczyć balladę?
Stoi ona na pograniczu różnych rodzajów literackich: epiki, liryki i dramatu.
- Cechą epicką ballady jest akcja, przebieg wydarzeń.
- Do liryki zbliża się ballada poprzez nastrój, melodyjność, rytmiczność, budowę stroficzną.
- Dramat przypomina napięciem dramatycznym, budowaniem mrożących krew w żyłach scen, obecnością dialogów.
Jaką balladę Mickiewicza można uznać za programowy utwór polskiego romantyzmu?
Jak brzmi motto ballady Romantyczność? Skąd pochodzi?
Methinks, I see… Where?
– In my mind’s eyes.
Shakespeare
Zdaje mi się, że widzę… gdzie?
Przed oczyma duszy mojej.
To motto z Szekspira.
Czego wyrazem jest to motto?
Wyrazem szacunku i podziwu dla czołowego angielskiego dramaturga, a zwłaszcza głoszonych w jego utworach prawd, że to, co irracjonalne, niewytłumaczalne, tajemnicze, groźne, związane z uczuciami, z psychiką ludzką, jest niezwykle ważne.
To właśnie te pierwiastki przejmują z jego dramatów romantycy, w tym także Mickiewicz w balladach.
Jakie nazwy własne wskazują na to, gdzie toczy się akcja ballady Świteź?
Płużyny, nowogródzka strona, Świteź.
Jaką legendę utrwala ballada Świteź?
Legendę o powstaniu jeziora Świteź położonego niedaleko Nowogródka.
Do jakich czasów odwołuje się w retrospekcjach narrator ballady Świteź?
Do czasów wczesnego średniowiecza.
Co było źródłem ballady Świteź?
Opowieści ludowe – bajania starców i historia – epizody historyczne ze średniowiecznej Litwy (pojawiają się nazwiska ówczesnych rycerzy, księcia Mendoga i Tuhana).
Komu ballada Świteź jest dedykowana i dlaczego?
Dedykacja brzmi: „Do Michała Wereszczaki”. Dedykowana jest mu po pierwsze dlatego, że był to przyjaciel Mickiewicza, z którego gościny korzystał on w 1821 roku. A ponadto Wereszczaka to właściciel majątku Tuhanowicze w okolicach jeziora Świteź, o którym mowa w balladzie.
W jakich słowach jest zawarte przesłanie tej ballady? Jak je zinterpretujesz?
To ostatni wers: „Miej serce i patrzaj w serce”, a także sformułowanie: „Czucie i wiara silniej mówi do mnie / Niż mędrca szkiełko i oko” oraz zdanie skierowane do mędrca:
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce.
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Co oznaczają te słowa?
Jest w nich sformułowana myśl romantycznych poetów: uczucia są ważniejszym narzędziem poznania niż rozum, mędrcy mogą się mylić, bo świata nie da się poznać wyłącznie rozumowo.
Świat jest pełen tajemnic, nie jest pozbawiony dziwów i cudów. Trudno go poznać „szkiełkiem i okiem”, czyli za pomocą tradycyjnych metod naukowych. Niekiedy ważniejsze od nich okazują się wiara i uczucia.
Jacy są bohaterowie ballady Romantyczność? Co możesz o nich powiedzieć?
Karusia, Jaś, starzec, narrator.
- Karusia to dziewczyna sprawiająca wrażenie obłąkanej. Jej rozpacz po śmierci narzeczonego jest tak wielka, że nie potrafi rozpocząć życia na nowo. Czuje się nieszczęśliwa i niezrozumiana przez otoczenie.
- Jaś objawia się Karusi jako duch. Jest widziany tylko przez nią. W jego istnienie nie wierzy starzec, który uznaje dziewczynę za szaloną. Nie widzi też Jasia lud, wierzy jednak, że Karusia ma z nim kontakt.
- Starzec – racjonalista, widzi tylko to, czego nie da się dowieść rozumem. Nie dopuszcza myśli o istnieniu życia pozagrobowego i możliwości porozumienia się ze światem zmarłych. Gardzi wierzeniami gminu.
- Gawiedź (lud, gmin) – społeczność wioski, w której mieszkali Jaś i Karusia, reprezentuje od wieków przekazywaną mądrość, znacznie różniącą się od wiedzy uczonych. Wierzy w życie pozagrobowe, świat duchów, miłość sięgającą aż poza grób.
- Narrator – ufa Karusi i ludowej mądrości opartej na uczuciach, a nie wiedzy książkowej.
Jacy bohaterowie występują w balladzie Świteź? Co możesz o nich powiedzieć i jak ich podzielić?
- Bohaterowie współcześni narratorowi.
Organizatorzy wypraw, ksiądz, właściciel majątku, przedstawiciele ludu. Należą do nich także bohater-narrator i postać fantastyczna – nimfa wyłowiona z jeziora.
- Bohaterowie zdarzenia (z przeszłości) opowiedzianego przez nimfę.
Mendog – książę Litwy rezydujący w Nowogródku.
- Tuhan – właściciel niedużego majątku Świteź położonego niedaleko stolicy Litwy. Wraz ze swym wojskiem ruszył on w kierunku Nowogródka, by udzielić pomocy litewskiemu księciu i odeprzeć atak cara Rusi.
- Córka Tuhana (obecna nimfa) – odważna dziewczyna, która namawia ojca do pozostawienia swego majątku bez obrony. W tragicznej chwili, gdy wojska ruskie napierają na bramy Świtezi, prosi Boga o ratunek od hańby.
- Mieszkanki Świtezi – bohater zbiorowy, występują jako grupa niewinnych kobiet padających ofiarą najazdu na ich miasto, zostają przemienione w zioła.
- żołnierze ruscy – brutalnie napadający na bramy Świtezi, zachwyceni urokiem kwiatów i zrywający je, co kończy się ich śmiercią.
Jak można odtworzyć przebieg zdarzeń z przeszłości opowiedzianych przez nimfę?
Dawniej w miejscu jeziora stał potężny, dobrze przygotowany do obrony przed wrogiem gród zarządzany przez książąt z rodu Tuhanów. Stolicą Litwy był wówczas Nowogródek, a jej władcą Mendog. Gdy car ruski wypowiedział Litwie wojnę, Mendog poprosił Tuhana (ojca nimfy, wówczas kobiety, księżniczki) o pomoc w obronie kraju. Tuhan zmobilizował pięć tysięcy żołnierzy. Tuż przed wyruszeniem z odsieczą dla Nowogródka zawahał się jednak, że własne miasto, wszystkie kobiety i dzieci pozostawia bez wojskowej opieki. Wątpliwości te rozwiała jednak jego córka, która przekonała ojca, że powinien pomóc litewskiemu księciu. Żołnierze ruszyli więc na wojnę, a kobiety zostały same w grodzie. Nocą miasto zostało zaatakowane przez Rusinów. Kobiety, widząc swoją rozpaczliwą sytuację, postanowiły zabić się, by uniknąć pohańbienia przez żołnierzy. Córka Tuhana w modlitwie do Boga poprosiła o zesłanie śmierci na mieszkanki miasta. Bóg prośby wysłuchał – ziemia rozstąpiła się pod nogami kobiet, które po chwili zostały zamienione w zioła. Na tym nie koniec. Zioła pięknie kwitły – miały biały kolor i, jak się okazało, wielką trującą moc. Zachwyceni nimi ruscy żołnierze zrywali białe kwiaty i w tym momencie byli atakowani przez śmiertelną chorobę, i umierali.
Co możesz powiedzieć o ludowej sprawiedliwości w balladzie Świteź?
Niewątpliwie dobro zwycięża (mieszkanki Świtezi zostają ocalone przed hańbą), a zło zostaje ukarane (żołnierze najeźdźcy giną). Ukarana też zostaje ciekawość, wścibstwo śmiałków penetrujących wody jeziora (utonięcia).
Ocalony zostaje natomiast współczesny narratorowi dziedzic i działający pod jego kierunkiem ludzie (bo zaczynali swą pracę w imię Boże).
Warto jednak zauważyć, że ludowa sprawiedliwość w tej balladzie jest daleka od sprawiedliwości idealnej. Pojawiają się w niej elementy odpowiedzialności zbiorowej (giną wszyscy żołnierze napadający na miasto, a może niektórzy z nich nie byli okrutnikami?, może któryś wykonywał jedynie rozkazy?).
Zginąć też muszą bohaterowie pozytywni (mieszkanki Świtezi nie mogą dalej cieszyć się szczęściem jako kobiety czy dziewczyny, zostają przemienione w zioła). Najbardziej jednak dyskusyjne wydają się konsekwencje, jakie ponoszą śmiałkowie oddalający się za daleko od brzegów Świtezi – za zwykłe wścibstwo i ciekawość płacą cenę najwyższą: śmierć.
Podobnie jest zresztą w innych balladach – z karą niewspółmierną wobec winy spotykamy się np. w utworze Świtezianka, z odpowiedzialnością zbiorową w tekście.
Jak dochodzi do tego, że nimfa opowiada zdarzenia? W jakich okolicznościach?
Zostaje wyłowiona z jeziora. Jak do tego dochodzi? Nad Świtezią dzieją się dziwne rzeczy, niewytłumaczalne zjawiska budzą ciekawość i niepokój gawiedzi. W końcu „pan na Płużynach” organizuje wyprawę, która ma wyjaśnić tajemnicę jeziora. Kwestia interesuje go bardzo między innymi dlatego, że jezioro leży na terenie jego posiadłości, a on dziedziczy te tereny z dziada pradziada. Nie szczędzi czasu i pieniędzy przygotowania do naukowego rozpoznania dna. Po zgromadzeniu odpowiedniego ekwipunku i przygotowaniu statku, za radą jednego z mieszkańców (narratora) zaczyna poszukiwania z Bożą pomocą, gdyż miejsce uchodzi za diabelskie. Zostaje odprawionych kilka mszy i wezwany ksiądz, który kropi wody jeziora wodą święconą. Dopiero później na komendę dziedzica zostaje podjęta próba wyłowienia czegoś z głębi jeziora. Ku zdumieniu wszystkich z głębin większych, niż przypuszczano, zostaje wyłowiona… kobieta. To właśnie owa nimfa, rusałka.
Jak wygląda kobieta wyłowiona ze Świtezi?
Ma jasne włosy, jasną karnację i koralowe usta.
Co zwykle działo się ze śmiałkami, którzy usiłowali przeniknąć tajemnicę jeziora?
Ginęli.
Dlaczego śmiałkowie, którzy wyławiają nimfę, nie zostają ukarani?
Dlatego, że są jej potomkami – potomkami Tuhana oraz dlatego że zaczynali badania w imię Boże.
Jaką funkcję pełni przyroda w balladzie Świteź?
Natura to w tej balladzie nie tylko piękny krajobraz, lecz także niemalże równoprawny z postaciami bohater utworu. To wreszcie potężna, tajemnicza siła, ogromna moc, która może ingerować w zdarzenia – jezioro Świteź sprawia, że każdy śmiałek, który usiłuje przeniknąć jego tajemnicę, tonie. Zioła, w które Bóg przemienił kobiety, mają zabójczą moc: stanowią truciznę dla żołnierzy. Pełniły więc rolę Bożego narzędzia kary, a może nawet sędziego, który ukarał najeźdźców.
Zobacz:
Dlaczego Ballady i romanse uznawane są za praktyczny początek romantyzmu?
Które ballady Mickiewicza podejmują rozważania natury moralnej?
Wykaż, że Ballady i romanse Mickiewicza są realizacją programu romantyków.