Nauczyć się czytać obraz. Opisz i zinterpretuj elementy obrazu Jana Matejki Stańczyk.
Pierwszy plan
Postać królewskiego błazna, pogrążonego w smutku i zadumie, zajmuje prawie całą przestrzeń obrazu.
- Czego się domyślamy?
Stańczyk wyśmiewał brak patriotyzmu, prywatę, głupotę, chciwość, ignorancję szlachty i dworzan.
- Co może czuć Stańczyk z obrazu Matejki? Smutek, rozpacz, żal, zniechęcenie, załamanie, niepokój, gniew, złość, irytację, strach, bezradność, wstyd, ból, cierpienie, gorycz, lęk, a może nawet poczucie winy.
- Jakimi cechami wyróżniał się Stańczyk?
Mądry, roztropny, oczytany, inteligentny, rozważny, wygadany, z ogromnym poczuciem humoru, dowcipny, bystry, błyskotliwy, kpiący z błędów popełnianych przez dworzan i rodzinę królewską, upominający – kiedy trzeba, służący dobrą radą, wyśmiewający pomyłki polityczne. Nie bał się prawdy, potrafił zganić nawet króla.
- Aby swoje przesłanie uczynić jak najbardziej zrozumiałym, Matejko nadał obrazowi rozbudowany tytuł, który nie pozostawiał wątpliwości, o jakie wydarzenie tu chodzi: Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony, kiedy wieść przychodzi o utracie Smoleńska.
Na stole leży rozłożony list – poznajemy po pieczęci.
- List na stole przyniósł wiadomość o utracie Smoleńska. Domyślamy się, że dworzanie w wirze zabawy i uciech zapomnieli o bożym świecie.
Drugi plan
Przez uchylone drzwi widać pląsy towarzystwa dworskiego. Błazen zapewne też bawił się z nimi, teraz jednak uciekł z sali balowej w zacisze przybocznej komnaty. Tylko on jeden potrafi dostrzec konsekwencje tego wydarzenia dla dalszych losów Polski. Niczym prorok dźwiga na swych barkach cały osąd historii.
Co decyduje o tym, że obraz Matejki jest niezwykły?
- Technika malarska, która wręcz mami oko widza realizmem przedmiotów.
- Walory kompozycyjne – scena zaaranżowana jest z dużą swobodą, a wszystkie szczegóły podporządkowane jednej postaci.
- Walory czysto malarskie – kolor harmonijnie stapia w jedność wszystkie partie kompozycji, a gama barwna i światło doskonale oddają klimat wnętrza mieszkalnego.
- Dodatkowy efekt tkwi w kontraście kolorystycznym – w brązowo-oliwkowej tonacji jedyną ostrą plamą jest czerwony strój królewskiego błazna. Ostra plama barwna ożywia kompozycję i akcentuje postać Stańczyka.
- Efekty dramaturgiczne, ekspresja całej sceny – by oddać prawdę psychologiczną postaci, wybitny portrecista skupia wysiłek nie tylko na twarzy modela, ale również na jego pozie, geście rąk.
Świadkiem jakich wydarzeń mógł być Stańczyk?
• 1505 – konstytucja Nihil novi (zwiększenie mocy szlachty kosztem autorytetu monarchy).
• 1514 – utrata Smoleńska na rzecz Rosji.
• 1519 – 1521 – wojna polsko-krzyżacka.
• 1525 – hołd pruski – przysięga na wierność Polsce złożona przez Albrechta Hohenzollerna.
Autor
Obraz budzi uznanie, jeśli uświadomimy sobie, że Matejko miał zaledwie 24 lata, gdy malował Stańczyka. Nie od razu obraz został uznany za wielkie dzieło. Dlatego nie dbano o jego właściwą ochronę – wiele razy przechowywany był w wilgotnych pomieszczeniach, przecierany z kurzu szorstką ścierką. Efekt? Dziś nie możemy podziwiać walorów kolorystycznych płótna – obraz ściemniał, a barwy zgasły. Matejko przypomina poprzez obraz o roli, jaką artysta winien odgrywać w społeczeństwie.
Matejko stworzył dwa główne cykle obrazów:
- Wcześniejszy (do którego zalicza się Stańczyk) to zestaw obrazów krytykujących magnaterię, której prywata i brak patriotyzmu spowodowały upadek Polski.
- Drugi cykl (po klęsce powstania styczniowego), przypominający wielkie chwile w historii państwa polskiego, malowany ku „pokrzepieniu serc” rodaków.
Zobacz:
Omów krótko obraz Jana Matejki Bitwa pod Grunwaldem, zwracając uwagę na symboliczne szczegóły.