Dzieci tak naprawdę stały się bohaterami literatury w XIX wieku, kiedy zapanowała moda na nowelę i pokazywanie w niej niedoli dziecięcej. Również w tamtym stuleciu ukształtowała się literatura młodzieżowa, czyli adresowana do młodzieży, a tam bohater dziecięcy jest jak najbardziej wskazany. Od wieku XIX dziecko często już było bohaterem książek. Dlatego, jeśli przyjdzie Ci o nim pisać, jest z czego korzystać. Na początku warto jednak ustalić kilka spraw.

Ujęcia tematu dziecko

  • Los polskich dzieci końca XIX wieku – na podstawie nowel Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa, Marii Konopnickiej, Elizy Orzeszkowej.
  • Niedola dziecka polskiego w XIX wieku, w świetle znanej Ci lite­ratury.
  • Los dziecka w opowiadaniach, nowelach i wierszach Marii Konopnickiej, Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza.
  • Czy bohater dziecięcy może być wzorem dla współczesnej młodzieży?
  • Rodzice i dzieci okazują sobie miłość w różny sposób. Rozwiń myśl, odwołując się do własnych przeżyć i wybranych utworów literackich.
  • Który bohater młodzieżowy, wybrany z poznanych lektur, zafascynował Cię i dlaczego?
  • Dziecko bohaterem literatury polskiej i obcej.

Dziecięcy los

Popatrz na pierwszą grupę tematów – los, niedola dziecka w literaturze XIX wieku. Takie sformułowania spotkasz najczęściej, ponieważ smutny był los biednych dzieci w ubiegłym stuleciu i pisarze starali się poruszyć sumienia ludzkie. Może być jeszcze: krzywda, dziecko utalentowane, portrety dzieci skrzywdzonych w XIX w.
Materiał literacki jest Ci dobrze znany:

  • Bolesław Prus – Antek, Anielka;
  • Henryk Sienkiewicz – Janko Muzykant;
  • • Maria Konopnicka – Nasza Szkapa, Jaś nie doczekał;
  • • Eliza Orzeszkowa – Dobra pani, Tadeusz.

W większości są to utwory krótkie i smutne, dotyczą zwłaszcza dzieci wiejskich. Jeśli będziesz o nich pisać, nie ograniczaj się do przedstawienia biografii. Pomyśl: dlaczego tak smutny, a czasem tragiczny los spotkał małego bohatera? Co wzrusza, a co przeraża najbardziej współczesnego odbiorcę? Jak – być może – potoczyłyby się losy tych dzieci dziś?

  • Antek
    To przykład dziecka obdarzonego talentem. Strugał prawdziwe cuda, a los przeznaczył mu rolę pastucha. Antek nie jest wcale najtragiczniejszym bohaterem: wyrusza w świat, będzie szukał swojego przeznaczenia. Może znajdzie je w mieście w jakimś rzemiośle, może trafi na mecenasa, który wprowadzi go w świat sztuki – a może przeciwnie, będzie musiał jakkolwiek zarobić na życie, by nie umrzeć z głodu. I tak lepszy to los niż to, co spotkało jego siostrę: Rozalkę, którą chorą „upieczono” w piecu, według zaleceń znachorki. Przeraża nie tylko los Rozalki, ale w ogóle ciemnota ludzi, którzy mogli uwierzyć w taką terapię.
  • Janko Muzykant
    To drugie utalentowane dziecko naszej literatury. Ponieważ skazano go na chłostę, w wyniku której zmarł, jego tragedia szczególnie porusza czytelników. Dziś Janko mógłby się kształcić, istnieją szkoły muzyczne, stypendia, internaty w miastach. Ale nie tylko o to chodziło autorowi noweli. Postulat oświecenia wsi to jedna sprawa, ale jest jeszcze druga: okrucieństwo i bezmyślność dorosłych mieszkańców wioski, na czele z wójtem. Niestety ten problem wcale nie przebrzmiał wraz z minionym stuleciem. Żyjemy w wieku XX, a media zbyt często donoszą o bitych i dręczonych dzieciach – nawet przez własnych rodziców. To jest jedna z tragedii współczesnego świata, taka przeciw której wszyscy ludzie – młodsi i starsi, w wielkiej prozie i szkolnych wypracowaniach – powinni protestować.
  • Anielka
    Bohaterka opowiadania Bolesława Prusa nie jest dzieckiem wiejskim, a jednak jej los także jest bardzo smutny. Anielka, nie mogąc znieść strasznych dla niej wydarzeń, nie mogąc zrozumieć świata dorosłych, umiera. Zauważ przeciwstawienie – zły, trudny świat dorosłych ludzi przeciw czystej wyobraźni dziecka. Dziecko nigdy nie bywa winne w tej literaturze.

Wnioski?
Nie ma tu właściwie tez dwuznacznych, takich, z którymi można się zgodzić lub nie. Krzywda dziecięcych bohaterów powinna przerażać i oburzać, a ich los budzić współczucie. Wiele zła pokazanego w starych nowelach, na szczęście, minęło. Niestety nadal nie wszystkie dzieci są szczęśliwe.

Druga grupa tematów

pozwala wybierać i oceniać, pokazywać dzieci trochę szalone, a dzieciństwo jako czas pełen przygód. Wybór jest bardzo duży, a temat i osobę ujmowano faktycznie w sposób bardzo różny.

    • L. Carrol – Alicja w Krainie Czarów;
    • C. Collodi – Pinokio;
    • H. Potter – Pollyanna;
    • M. Burnet – Tajemniczy ogród;
    • L. M. Montgomery – Ania z Zielonego Wzgórza;
    • M. Twain – Przygody Tomka Sawyera;
    • M. Twain – Przygody Hucka;
    • H. Sienkiewicz – W pustyni i w puszczy;
    • K. Dickens – David Copperfield;
    • K. Dickens – Oliver Twist;
    • K. Makuszyński – Szatan z siódmej klasy;
    • K. Makuszyński – Szaleństwa panny Ewy;
    • A. de Saint-Exupéry – Mały Książę.
  • Bohaterów baśniowych wcale nie należy ich lekceważyć. Alicja, która przemierzała Krainę Czarów, zaobserwowała w niej wiele prawidłowości typowych dla świata dorosłych (znów to przeciwstawienie), a sama potrafiła przystąpić do wojny z absurdami tego świata i pokonać je. Piotruś Pan to taki chłopiec, który nie chce dorosnąć. A Pinokio to doskonały przykład bohatera „dojrzewającego”, przemieniającego się z paskudnego kapryśnika w chłopaka całkiem do rzeczy. Pasuje też do rozważań o związkach między dziećmi a rodzicami, jest bowiem drewnianym symbolem miłości ojcowskiej i odwiecznego nieposłuszeństwa dzieci wobec kochanych, dobrych, poczciwych rodziców. Czy nie ma takiego problemu?
  • Dziewczyny – sieroty
    Ania, Pollyanna, Mary. Wszystkie trzy nie mają rodziców. Ania trafia na Zielone Wzgórze, Pollyanna do ciotki Polly, a Mary do wuja, który jest posiadaczem Tajemniczego Ogrodu. Te trzy dziewczyny to trzy odmienne i fascynujące osobowości. Ania obdarzona jest bujną wyobraźnią i rudą czupryną. Pollyanna to niepoprawna optymistka, która uczy świat swojej „gry w zadowolenie”. I Mary – początkowo nieznośna kapryśnica, przeistaczająca się w rozumną pannę. Ona i Pinokio dają nadzieję wszystkim tym, którzy są okropni, wredni i źle wychowani.
  • Dzieci – miłośnicy przygód
    Bohaterowie spod znaku przygody to Staś i Nel (przemierzają pustynię i puszczę w Afryce), Tomek Sawyer (wyprawia przeróżne historie, może współzawodniczyć z Anią z Zielonego Wzgórza, jeśli chodzi o sensacyjne pomysły), wreszcie – Huck Finn. Porządny chłopak, syn pijaka, przyjaciel Tomka Sawyera, odbędzie niezwykłą wędrówkę po wodach Missisipi.
    Również bohaterowie polskiego autora książek młodzieżowych – Kornela Makuszyńskiego, to niespokojne dusze. Ewa ucieka przez okno, bo jej się nie podoba opiekunka, Adaś jest geniuszem intelektu i przeżywa przygodę kryminalną.
  • Bohaterowie Dickensa
    Dickens pokazywał niedolę dzieci angielskich w ubiegłym stuleciu (nie tylko u nas źle się działo). Jego powieści rozgrywają się częściowo w mrocznych przestrzeniach. Copperfield – to znów sieroca dola chłopca, który popadł w ręce okrutnego ojczyma. Potem trafił do koszmarnej szkoły o wymyślnym systemie kar. W końcu, gdy ucieknie do nieco zdziwaczałej, ale w sumie kochanej ciotki, jego losy ułożą się pomyślnie. Olivier Twist przechodzi gorsze koleje – porwany, trafia w szpony ludzi londyńskiego podziemia przestępczego. Finał i tu będzie szczęśliwy (u Dickensa dobro zawsze zwycięża), ale czytelnicy przeżyją chwile grozy­.
  • Mały Książę
    To bohater ze wszech miar szczególny, przydaje się do wielu rozważań. Pasuje również do tego tematu. Mały Książę ostro przeciwstawia świat wartości dorosłych i dziecięcych. Jest jednym z tych, którzy nie chcą dorosnąć. Dokonuje oceny dorosłych i niewielu wypada tam pozytywnie. Może jeden Latarnik, reszta to pijaki i liczykrupy. Po prostu: dzieci, które dorosły w sposób typowy. Nasuwa się pytanie: czy Mały Książę na pewno jest dzieckiem? Czy też dzieckiem, które dorosło prawidłowo? A może jednym z tych, którzy zdecydowali się nie dorastać? Bo taki zupełnie dziecinny to on nie jest.

Najmłodsza bohaterka
Pisząc o różnych ujęciach dziecka w literaturze, nie zapomnijcie o Urszulce Kochanowskiej. Najmłodsza ze znanych mi bohaterek, trzyletnia „Safo słowieńska”, która odumarła ojca, w pełni na to zasługuje.

Dzieci w sztuce
Jeśli chcecie poszerzyć swoje horyzonty, zajrzyjcie do albumów z malarstwem. Malarze bardzo chętnie malowali dzieci: Stanisław Wyspiański, Olga Boznańska, a Tadeusz Makowski nie tylko malował dzieci, lecz także świat widziany ich oczyma.