Czym jest moralność?

Moralność to normy, zasady, oceny, wzory, ideały zmierzające do regulowania stosunków pomiędzy ludźmi (między jednostką i grupą oraz między różnymi grupami ludzi). Tak brzmi definicja moralności. Starając się przełożyć to na prosty język, należałoby powiedzieć, że moralność to taka wiedza, dzięki której potrafimy powiedzieć, czy ktoś zrobił dobrze (i należy go za to pochwalić), czy źle (i należy go za to ukarać).

Zastanów się!
Czy moralność jest zawsze taka sama?
Czy jest identyczna w każdym okresie historii i w każdym miejscu świata, w każdym środowisku? Oczywiście, że nie. Porównaj dwa skrajne przypadki: moralność członków zakonu chrześcijańskiego (np. franciszkanów ślubujących czystość, ubóstwo, poświęcenie się dla innych itd.) i moralność członków grupy przestępczej (robią źle, ale z drugiej strony są wobec siebie lojalni, okazują sobie pomoc, przyjaźń – to czyny dobre). Moralność jest więc uzależniona od środowiska społecznego, czasów, w jakich się żyje, wychowania.

 

Jakie pojęcia ściśle wiążą się z moralnością?

DOBRO I ZŁO

  • Dobro – to, co akceptujemy, pochwalamy, oceniamy jako pozytywne. To, co sprzyja człowiekowi, nie działa na jego niekorzyść.
  • Zło – to, czego nie akceptujemy, co uważamy za niewłaściwe, niepożądane, niekorzystne dla człowieka.

Dobro i zło to najbardziej podstawowe pojęcia moralności. Nietrudno jednak zauważyć, że to, co dobre dla jednego człowieka, może być złe dla innego.

Skojarz!
Pamiętasz definicję dobra według Kalego, bohatera W pustyni i w puszczy?
„Jeśli ktoś zabierze Kalemu krowę, to jest źle, a jeśli Kali zabierze komuś krowę, to jest dobrze”.
No cóż, jak widać, Kali miał dosyć specyficzne wyobrażenie o tym, co dobre i o tym, co złe.

 

PRAWDA I KŁAMSTWO

Prawda – przedstawienie czegoś zgodnie z rzeczywistością.
Mówić prawdę – przedstawiać wydarzenia tak, jak one faktycznie przebiegały.
Prawdę oceniamy jako czyn moralnie dobry, pozytywny.

Zastanów się!
Czy w każdej sytuacji prawda jest dobra? Czy informowanie małych dzieci o wydarzeniach okrutnych, drastycznych jest dobre? Np. o śmierci rodziców, o złych czynach, których dopuścili się ludzie bliscy dziecku?
Kłamstwo – nieprawdziwa, fałszywa wypowiedź, której celem jest świadome wprowadzenie w błąd innych osób. Uwaga! Kłamstwem jest świadome mówienie nieprawdy, a nie błędne przekonanie o czymś. Kłamstwo często jest obroną przed karą, sposobem ochrony siebie lub innych ludzi przed czymś złym.

 

WINA I KARA

  • Wina – popełnienie złego uczynku, wykroczenie przeciwko normom moralnym, działanie na szkodę innych. Wina może być umyślna (ktoś chciał zrobić coś złego) i nieumyślna (nieświadomie, niechcący zaszkodził).
  • Kara – konsekwencja popełnionej winy, wymierzenie sprawiedliwości komuś, kto postąpił źle. Kara musi być nieprzyjemna.

Zapamiętaj!
Kara powinna być współmierna do winy, czyli duża wina – duża kara, niewielka wina – niewielka kara.
Przypomnij sobie!
Kodeks Hammurabiego – ustanowiony w XVIII w. p.n.e. w Babilonii zbiór praw opartych na zasadzie „oko za oko, ząb za ząb”, czyli za wybicie komuś oka wymierzano karę – również wybicie oka. To niezwykle surowy kodeks.

 

Jakie zagadnienia związane z moralnością powinieneś znać?

Kiedy będziesz chciał wypowiedzieć się na temat moralności (np. pisząc zadanie otwarte na egzaminie gimnazjalnym), powinieneś sprawnie posługiwać się następującymi pojęciami.

  • Norma moralna – zasada postępowania, która reguluje stosunki między ludźmi lub między grupami ludzi. W skrócie można powiedzieć, że norma moralna oznacza: tak się powinno robić, a tak się nie powinno robić.
    Przykładowo: normą moralną jest zakaz przywłaszczania sobie rzeczy należącej do kogoś innego (czyli zakaz kradzieży), zakaz krzywdzenia drugiego człowieka (zakaz celowego zadawania bólu, znęcania się).
  • Etyka zawodowa, np. lekarska, prawnicza – określenie zasad moralnych obowiązujących w konkretnym zawodzie. Przykładowo: etyka lekarska zabrania lekarzowi działać na niekorzyść pacjenta.
  • Ocena moralna – określenie, czy dany czyn był pod względem moralnym pozytywny (dobry) czy negatywny (zły). Oceną moralną jest powiedzenie „on zrobił źle, niesłusznie” lub „on zrobił dobrze, postąpił sprawiedliwie, słusznie.
    Uwaga!
    Ocena moralna czynu ludzkiego wiąże się ściśle z motywem (powodem), który skłonił człowieka do podjęcia danego czynu.
    Porównaj!
    Inna jest ocena moralna kradzieży kawałka chleba, kiedy człowiek jest bardzo głodny, a inna kradzieży samochodu w celu wzbogacenia się.

W takim razie wyjaśnijmy teraz, czym jest:

  • Motyw działania – powód postępowania lub zachowania się. Np. motywem kradzieży może być głód, ale może też być zazdrość. Ustalenie motywu działania jest niezbędne, jeśli chce się określić czyjąś winę, np. podczas rozprawy sądowej.
  • Etyka – dziedzina filozofii, nauka o moralności, zajmująca się wyjaśnieniem i ustalaniem takich pojęć, jak dobro i zło, odpowiedzialność, sumienie oraz określaniem zasad moralnego postępowania.
  • Charakter człowieka – cechy psychiczne charakterystyczne dla danego człowieka, a przejawiające się w jego postępowaniu z innymi ludźmi.
  • Niemoralne zachowanie – to inaczej zachowanie złe, niezgodne z normami moralnymi, przez społeczeństwo oceniane jako negatywne. Niemoralnym zachowaniem określa się np. utrzymywanie stosunków seksualnych z wieloma partnerami i czerpanie z tego korzyści finansowych (czyli mówiąc prościej – prostytucja). Niemoralnym zachowaniem jest także kradzież, znęcanie się nad innymi ludźmi lub zwierzętami.
  • Amoralizm (inaczej immoralizm) – trudne pojęcie. To pogląd filozoficzny, według którego obowiązująca moralność powinna być zastąpiona innym systemem wartości, np. to, co uznawane jest za złe, zdaniem amoralistów, wcale nie jest negatywne.
    Najbardziej znany przykład amoralizmu to nietzscheanizm, pogląd stworzony przez Fryderyka Nietzschego.

 

Co takiego wymyślił Nietzsche i dlaczego to takie ważne?

Wcale nie uważał ludzi za równych. Twierdził, że inna jest moralność panów (nazywał ich nadludźmi), a inna moralność niewolników (podludzi). Nadludzie za wszelką cenę dążą do władzy, są silni, stanowczy, pewni siebie i… wspaniali. Nadludzie nie znają litości i miłosierdzia. Podludzie są tchórzliwi, ulegli, litościwi, niepewni.
Filozofię Nietzschego wykorzystał Adolf Hitler, głosząc, że rasa aryjska to rasa panów, nadludzi, a inne nacje to niewolnicy, którzy powinni podporządkować się Niemcom. Do czego doprowadziło przekonanie Hitlera, nie trzeba chyba przypominać.

Zapamiętaj!
Nietzsche nie był twórcą hitleryzmu, nie jest też winien zbrodni hitlerowskich. W swojej filozofii głosił kult siły, pewności siebie. Lecz z pewnością nie pochwaliłby hitlerowskich metod działania.

Skojarz pojęcie: demoralizacja
Demoralizacja to obniżenie poziomu moralności polegające głównie na łamaniu określonych norm obyczajowych czy zasad współżycia społecznego. Przykład: wzrost przestępczości w danej grupie społecznej.

Zastanów się!
Powszechnie mówi się o demoralizacji młodego pokolenia, do którego należysz także Ty. Jako przyczynę demoralizacji wymienia się m.in. telewizję, muzykę, narkotyki. Czy rozumiesz, dlaczego akurat tym czynnikom przypisuje się tak negatywne działanie? Jaki rodzaj programów telewizyjnych i jaki nurt muzyki uważa się za szczególnie demoralizujący? Przemyśl to.

 

Czy moralność związana jest z religią?

Oczywiście. Każda z religii świata (największe to chrześcijaństwo, islam, buddyzm, hinduizm) w swoich założeniach określa zasady moralne, jakimi powinien kierować się jej wyznawca.

Skojarz!
Atak na World Trade Center (11.09.2001) i wojna USA z muzułmańskimi terrorystami to okazja do rozważań na temat moralności wyznawców islamu. Co takiego przeraża cały świat? Jedno krótkie słowo: dżihad. Tak muzułmanie określają świętą wojnę, którą wypowiadają całemu niewiernemu (czyli innemu niż islamski) światu. Fundamentaliści islamscy – muzułmanie, którzy uważają religię za nadrzędną część życia – są wrogo nastawieni do wyznawców innych religii. Wierzą, że muzułmanin, który zginie w imię islamu (walcząc w świętej wojnie), zostaje natychmiast zbawiony. Tego właśnie fanatyzmu obawia się cały świat.

Podstawowe zasady moralności chrześcijańskiej:

  • Wszyscy ludzie są równi, nie ma lepszych i gorszych.
  • Ludzie są braćmi i powinna ich łączyć miłość.
  • Należy przebaczać tym, którzy źle wobec nas postępują.

 

Czy moralność związana jest z polityką?

Tak. Politycy bezwzględnie powinni kierować się zasadami etyki. Zarówno w życiu zawodowym (pełniąc funkcję ministra, posła, przywódcy partii politycznej), jak i prywatnym nie powinni przekraczać norm moralnych. Jakikolwiek występek jest poddawany surowej ocenie całego społeczeństwa.

Skojarz!
Makiawelizm – to pogląd, wg którego „cel uświęca środki”, czyli dobro państwa jest nadrzędne w stosunku do obowiązujących norm moralnych. Dla dobra państwa można popełnić zbrodnię. Tak przynajmniej twierdził Niccolo Machiavelli. Do jego poglądów nawiązał Szekspir w Hamlecie, Adam Mickiewicz w Konradzie Wallenrodzie.

Przemyśl!
Jak oceniasz makiawelizm? Czy w pewnych sytuacjach jest to akceptowany sposób działania?

 

W jakich utworach literackich można znaleźć rozważania na temat moralności?

Biblia
– to nie tylko utwór literacki, ale przede wszystkim zbiór zasad chrześcijaństwa. Także moralnych zasad. Nietrudno będzie więc odnaleźć fragmenty poświęcone rozważaniom o moralności.

Już w Księdze Rodzaju pojawia się pojęcie grzechu. To wg Biblii czyn zły moralnie. Grzech pierworodny popełniony został przez Adama i Ewę. Każdy człowiek rodzi się z piętnem grzechu pierworodnego, a wybawieniem od niego jest chrzest. Pozostałe grzechy dzieli się na lekkie i ciężkie. Odpuszczenie grzechów następuje dzięki szczeremu żalowi i chęci poprawy ujawnionym w sakramencie pokuty. Wg Biblii wszyscy ludzie będą sądzeni za swoje uczynki na Sądzie Ostatecznym równoznacznym z końcem świata.

Przywołaj następujące wydarzenia ze Starego Testamentu:

  • Historia Kaina i Abla – pierwsze zabójstwo w historii świata. Kain zabija brata z zawiści, staje się pierwowzorem złoczyńcy.
  • Sodoma i Gomora – dwa występne miasta ukarane przez Boga. Czym zawinili ich mieszkańcy? Żyli niemoralnie.
  • Potop – ważne wydarzenie ze Starego Testamentu, kara zesłana przez Boga na ludzkość. Za co? Także za brak moralności i szacunku dla Boga.
  • Dekalog – to dziesięcioro przykazań – najważniejszych zasad chrześcijaństwa. One też są podstawą moralności religii chrześcijańskiej. Nakazują miłość i szacunek do Boga i bliźniego, zakazują morderstw, kłamstw, kradzieży, zazdrości.

A w Nowym Testamencie?

  • Judasz – jeden z apostołów, zdradził Jezusa za 30 srebrników. Dziś symbol zdrajcy, obłudnika.
    Maria Magdalena, czyli nawrócona jawnogrzesznica. Najlepszy przykład, że ten, kto źle czynił, może również zostać świętym.
  • Miłosierny Samarytanin – wzór miłosierdzia, litości, pomocy w trudnej sytuacji.

Mitologia grecka i rzymska
Bogowie greccy mają dość specyficzne wyobrażenie na temat moralności. Bez namysłu mordują, kradną i oszukują. Są zawistni i chciwi, łatwo się obrażają i nie potrafią przebaczać. Trudno więc wśród nich szukać wzoru cnót. W całym tym towarzystwie wyróżnia się Prometeusz – tytan, który poświęcił się dla ludzkości. I został za to surowo ukarany.

Antygona Sofoklesa
Mit o Edypie, do którego nawiązuje tragedia Sofoklesa, to jedna z bardziej zastanawiających historii. Otóż Edyp został przez Fatum (przeznaczenie) skazany na moralne potępienie. I mimo iż chciał uciec przeznaczeniu, na nic się to zdało. Zabił ojca i poślubił własną matkę – za te dwa haniebne czyny Edypa nad jego potomkami zawisła klątwa. Zrozpaczony Edyp oślepia się i skazuje na wygnanie. Jego synowie Polinejkes i Eteokles giną w bratobójczej walce, samobójstwo popełnia córka Antygona, jej narzeczony Hajmon oraz jego matka. Samotny pozostaje Kreon, władca Teb i sprawca nieszczęścia Antygony. Jaka jest moralna ocena decyzji Kreona? Na pewno niejednoznaczna. Niektórzy uważają, że postąpił słusznie, inni czytelnicy twierdzą coś zupełnie przeciwnego.

Hamlet Szekspira
Młody książę duński chce pomścić śmierć swojego ojca. I sam staje się sprawcą kolejnych śmierci. Nie potrafi działać w sposób zdecydowany, pragnie ukarać zabójców i zdobyć władzę, a jednocześnie unika konkretnych posunięć. Nieustannie miotany sprzecznościami, dręczony wątpliwościami moralnymi Hamlet jest symbolem człowieka wrażliwego i niezdecydowanego.

Makbet Szekspira
Jedno przestępstwo pociąga za sobą następne, prześladowani są wszyscy, którzy w jakikolwiek sposób mogliby przeszkodzić ogarniętemu żądzą władzy Makbetowi. Koniec – klęska okrutnego władcy i jego obłąkanej żony.

Świętoszek Moliera
– obrzydliwy obłudnik Tartuffe udaje pobożnego i w ten sposób oszukuje łatwowiernego Orgona. Zaślepiony Orgon nie waha się wystąpić przeciwko całej swej rodzinie tylko po to, aby okazać swój szacunek i przyjaźń Tartuffe’owi.

Ballady romantyczne Mickiewicza (Świtezianka, Świteź, Rybka)
Uwiedziona prosta dziewczyna, niewierny kochanek, kobiety, które wolały zginąć, niż zostać pohańbione przez barbarzyńskich najeźdźców. To bohaterowie romantycznych ballad. Bez trudu rozpoznać można, kto jest dobry, a kto zły. Złego zawsze musi spotkać kara.

Dziady cz. II Mickiewicza
W cmentarnej kaplicy raz do roku pojawiają się duchy. Lekkie – to duchy dwojga dzieci, które zmarły, nie zaznawszy cierpienia. Średni – duch Zosi, która drwiła z zalotów chłopców, odrzuciła ziemską miłość, wreszcie ciężki duch Złego Pana, który bezlitośnie krzywdził swych poddanych. Dla niego nie ma już szans na zbawienie – zawsze będzie pokutował za swe czyny. Dzieci i Zosia osiągną to, o czym marzą – spokój po śmierci.

Ludowa moralność
W Dziadach i balladach romantycznych pojawia się zagadnienie ludowej moralności. Oto najważniejsze założenia:

  • Wina zawsze musi zostać ukarana.
  • Nie ma gorszej winy, niż skrzywdzić bezbronnego (dziecko, słabą kobietę).
  • Przyroda sprzyja ubogim i niewinnym i często w ich imieniu wymierza karę.

Pan Tadeusz Mickiewicza
Jacek Soplica odpokutował swoją winę (zabójstwo Stolnika) – jako pokorny mnich, Ksiądz Robak, służył ojczyźnie, przygotowując powstanie narodowe. Zginął, stając w obronie swego najzacieklejszego wroga. Po śmierci oficjalnie oczyszczono go z zarzutu zdrady ojczyzny.

Quo vadis Sienkiewicza
To powieść o walce między dwoma światami: chrześcijańskim i pogańskim. Dwór rzymskiego cesarza to nie tylko przepych i centrum sztuki, to także siedlisko rozpusty, zdemoralizowania. Rozwiązłe uczty u Nerona, skryte zabójstwa niewygodnych polityków, morderstwa wśród członków rodziny.
Sienkiewicz opisuje otoczenie Nerona i celowo przeciwstawia mu moralnie czystą, pełną ideałów społeczność gminy chrześcijan.

Mendel Gdański Konopnickiej
Krótka nowela o rodzącym się antysemityzmie. Stary Żyd nie może już czuć się bezpiecznie w dzielnicy, w której mieszka od kilkudziesięciu lat. Dlaczego? Bo jest Żydem, a to się komuś nie podoba.

Miłosierdzie gminy
W XIX w. w Szwajcarii istniał zwyczaj wystawiania na publiczną licytację ludzi nikomu już niepotrzebnych, starych i schorowanych. Ten wygrywał licytację, kto zdecydował się wziąć najmniejszą dopłatę od gminy. A co się działo z „przedmiotami” licytacji? Byli traktowani gorzej niż gospodarskie zwierzęta. Czy ten zwyczaj ma coś wspólnego z miłosierdziem?

Folwark zwierzęcy Orwella
To fantastyczna opowieść, która niewiele ma wspólnego z historyjkami o zwierzątkach. Świnie postępują jak najgorsi karierowicze – bezwzględnie wykorzystują naiwność innych zwierząt i bezwzględnie przekształcają względnie demokratyczne królestwo zwierząt w państwo totalitarne, rządzone metodą strachu i terroru. Demagogia, likwidowanie wrogów klasowych, kult przywódcy – w taki koszmar przekształca się odwieczny sen o wolności.

Baśnie
Są utwory, w których nie mamy problemu z określeniem, kto jest zły, a kto dobry. I w większości tych utworów na zakończenie dobro triumfuje. Motywem przewodnim wszystkich bajek jest walka między tym, co złe, czyli niemoralne, i tym, co dobre, czyli zgodne z normami moralnymi.
Jakie baśnie zostały zbudowane zgodnie z tym schematem? Kopciuszek, Królewna Śnieżka, Jaś i Małgosia, Czerwony Kapturek i wiele innych.

Skojarz!
W podobny sposób jak baśnie zło ukazują utwory z gatunku fantasy. We Władcy Pierścieni Sauron to upostaciowanie zła, po stronie dobra występuje Drużyna Pierścienia. Ale – w odróżnieniu od baśni – bohaterowie fantasy nie są krystalicznie czyści, mają wady, często całkiem poważne (na przykład żądza władzy Boromira).

 

Niemoralne zjawiska w historii

Mimo iż większość norm moralnych ustanowiona została wiele lat temu, w historii cywilizacji wystąpiły zjawiska, które wyraźnie stały w sprzeczności z moralnością.

Niewolnictwo – odebranie ludziom wolności i zmuszanie ich do pracy na rzecz właścicieli. Niewolnictwo istniało w państwach starożytnych (Egipt, Grecja, Rzym), na ogromną skalę rozwinęło się tuż po podboju Ameryki (handel Murzynami, którzy stanowili tanią siłę roboczą). Zdumiewające jest to, że niewolnictwo ostatecznie zostało zlikwidowane dopiero w XX w.

Inkwizycja – policyjno-sądowa instytucja Kościoła powołana w celu zwalczania herezji.
Zadaniem inkwizytorów była walka z wszelkimi głosicielami teorii niezgodnych z dogmatami i oficjalną doktryną Kościoła katolickiego, czarownicami i czarami. Ofiarami inkwizycji stawali się uczeni, teologowie, ludzie niewygodni dla władz Kościoła. Najczęstsza kara: spalenie na stosie. Wzmożone działania inkwizycji to wiek XII i XIII, ale instytucja ta została zniesiona dopiero w XVIII wieku.

Totalitaryzm – system sprawowania rządów polegający na pełnej kontroli państwa wszystkich przejawów życia społeczeństwa. Totalitaryzm opiera się na terrorze, systemie kontroli (donosicielstwo), propagandzie. Totalitaryzm to całkowite zniewolenie obywateli. Władcy państw totalitarnych to Adolf Hitler (Niemcy), Józef Stalin (ZSRR), Benito Mussolini (Włochy). W Rzeszy Niemieckiej rządzonej przez Hitlera totalitaryzm uzupełniony został przez szowinizm, czyli nienawiść do przedstawicieli innych narodowości (głównie do Żydów).

Terroryzm – stosowanie przemocy nie przeciwko oddziałom zbrojnym, ale wobec pojedynczych osób (przywódców politycznych i innych ważnych osób w państwie) lub wobec grupy cywili. Sposoby działania terrorystów: porwania samolotów, ataki bombowe, zabójstwa. Cel: osiągniecie konkretnych korzyści (np. okup, zmuszenie władz państwowych do ustępstw na rzecz organizacji, która zorganizowała atak) lub zastraszenie opinii publicznej (danie do zrozumienia, że dana organizacja istnieje i jest groźna).

 

Współczesne problemy, które trudno ocenić pod względem moralnym

Istnieją przynajmniej trzy zagadnienia, które niełatwo jest ocenić pod względem moralnym. Psycholodzy, socjolodzy, teolodzy i etycy nieustannie dyskutują na te tematy, starając się osiągnąć porozumienie. Te problemy to:

  • Aborcja – przerwanie, usunięcie ciąży.
    • Argument zwolenników: Kobieta ma prawo decydować o ciąży. Czasem aborcja ratuje życie kobiecie.
    • Argument przeciwników: Płód, nawet bardzo mały, to już jest człowiek. Nie wolno zabijać człowieka.
  1. Eutanazja – odebranie życia człowiekowi nieuleczalnie choremu pod wpływem współczucia.
    • Argument zwolenników:
      Człowiek ma prawo zadecydować o skróceniu własnych cierpień i zakończeniu swojego życia, jeśli jest nieuleczalnie chory.
    • Argument przeciwników:
      Nie wolno odbierać człowiekowi życia. W żadnym wypadku.
  • Klonowanie człowieka – stworzenie kopii człowieka poprzez klonowanie komórek.
    • Argument zwolenników:
      Klonowanie to szansa dla ludzkości, np. dla par, które nie mogą doczekać się potomstwa.
    • Argument przeciwników:
      Klonowanie to naruszenie naturalnego porządku świata, zakładającego, że każdy człowiek jest odrębną (inną) istotą.

Niełatwo ustosunkować się do tych problemów. Ocena pod względem moralnym aborcji, eutanazji i klonowania jest zależna od tego, w jakim środowisku wychowaliśmy się i jakie poglądy wyznajemy. Wiadomo, że środowiska związane z Kościołem katolickim są przeciwne stosowaniu takich metod w medycynie i nauce.

 

Moralność w pytaniach otwartych

List otwarty
Celem takiego listu jest powiadomienie opinii publicznej o jakimś problemie, wezwanie do jakiejś akcji, zaprotestowanie przeciwko czemuś. Ty możesz zaprotestować przeciwko zbrodniom, narkomanii, krzywdzeniu dzieci. Pamiętaj jednak, że list otwarty ma sens tylko wtedy, kiedy proponujesz konkretne rozwiązania jakiegoś problemu (np. powołanie do życia organizacji, wprowadzenie kontroli programów i gier komputerowych).

Sprawozdanie
A może na egzaminie pojawi się nietypowy temat: Sprawozdanie z rozprawy nad duszą grzesznika?
Formę znasz dobrze, ale jak zastosować ją do tak fantastycznego tematu? Wyobraź sobie, że uczestniczysz w sądzie, jesteś obserwatorem rozprawy. Aby uwiarygodnić swoje wypracowanie, odwołaj się do wyobrażeń Sądu Ostatecznego z biblijnej Apokalipsy lub wierszy Zbigniewa Herberta (Sprawozdanie z raju, U wrót doliny). Możesz też przypomnieć sobie, jak wyglądał sąd nad duszą Scrooge’a w Opowieści wigilijnej.

Charakterystyka
Człowiek współczesny – moralny czy niemoralny?
Tak jak w typowej charakterystyce musisz pamiętać o przedstawieniu postaci, cech charakteru, zainteresowań, ocenie bohatera. Ale oryginalność tego tematu polega na wyobrażeniu pewnego modelu człowieka – takiego, który skupiłby w sobie wszystkie cechy ludzi, kogoś, kogo określa się mianem everymana. Czy taki człowiek o imieniu Każdy byłby postacią pozytywną? Decyzja należy do Ciebie.

Rozprawka
To najbardziej prawdopodobna forma wypowiedzi, jaka może się pojawić w związku z tematem moralności. Autorzy testu zechcą się dowiedzieć, co gimnazjalista sądzi na temat moralności, jak ocenia etykę XXI wieku. Rozprawka to idealna forma do przedstawiania własnych poglądów, poszukiwania argumentów.

Jak może brzmieć temat rozprawki?

  • Odpowiedzialność czy znieczulica? Jak oceniasz współczesny świat?
  • „Tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono” (Wisława Szymborska) – ustosunkuj się do słów poetki, poszukując w literaturze odpowiednich przykładów.
  • „Coraz więcej wkoło ludzi, o człowieka coraz trudniej”. Na czym polega sprzeczność w stwierdzeniu Edwarda Stachury? Wyjaśnij, odwołując się do przykładów z życia codziennego.

 

Kto czyni źle, tego można nazwać:

• złoczyńcą
• bandytą
• zbrodniarzem
• przestępcą
• grzesznikiem

Zły czyn to inaczej:

• zbrodnia
• występek
• przestępstwo
• wykroczenie
• grzech
• przewinienie

Frazeologia

  • Kłamstwo ma krótkie nogi – czyli dzięki kłamstwie nie da się daleko zajść. Wcześniej czy później zostanie ono odkryte.
  • Prawda zawsze wyjdzie na jaw – prawda prędzej czy później zostanie ujawniona.
  • Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe – jeśli chcesz, aby ludzie dobrze cię traktowali, ich również traktuj dobrze.
  • Nosił wilk razy kilka, ponieśli i wilka – robił wilk źle, w końcu go ukarano.
  • Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie – skutkiem złego traktowania zawsze jest złe traktowanie.
  • Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada – czynienie zła odwróci się przeciwko temu, kto je czyni.

Sprawdzian

  1. Dobra wola człowieka, jego zmysł moralny oraz sumienie stanowią wprawdzie niezbędne warunki do tego, by w człowieku powstało poczucie odpowiedzialności, ale nie są to jeszcze warunki dostateczne owego przeżycia. Do tego, by poczucie odpowiedzialności rozwinęło się, człowiek musi mieć świadomość (przekonanie), że w konkretnej sytuacji, w jakiej się znalazł, nie tylko wiedział, co należy robić, lecz rzeczywiście mógł coś zrobić. (…)
    Odpowiedzialność to nic innego jak przekonanie, że się jest rzeczywistym sprawcą aktu moralnego i jego skutków. Aby powstało w człowieku poczucie odpowiedzialności, muszą być spełnione pewne warunki. Oto niektóre z nich: człowiek musi odkryć co dobre, co lepsze, co najlepsze, musi zobaczyć siebie w relacji do odkrytego dobra i zła, musi nadto mieć świadomość własnej siły, własnej zdatności do podjęcia owego aktu, musi wreszcie domyślić się, co zrobić, kiedy zrobić, jakich środków użyć do obranego celu.
    Józef Tischner Pole odpowiedzialności

1. Jakiego czynnika Józef Tischner nie wymienia wśród niezbędnych warunków do zrodzenia się poczucia odpowiedzialności?

A. Dobrej woli.
B. Sumienia.
C. Przeczucia.
D. Zmysłu moralnego.

2. Wskaż definicję moralności zgodną z tą, którą przedstawił Józef Tischner.

A. Odpowiedzialność to rozróżnienie skutków i przyczyn aktu moralnego.
B.Odpowiedzialność to świadomość bycia sprawcą aktu moralnego i wiedza, jakie są konsekwencje tego aktu.
C.Odpowiedzialność to głos sumienia uświadamiający człowiekowi, kiedy powinien pohamować swoje emocje.
D.Odpowiedzialność to wybór mniejszego zła w sytuacji, kiedy nie ma dobrego wyjścia.

3. Powyższy tekst to przykład:

A. rozważania filozoficznego,
B. recenzji,
C. reportażu,
D. kazania.

 

Bosi na ulicach świata
Nadzy na ulicach świata
Głodni na ulicach świata
Moja wina
Moja wina
Moja bardzo wielka wina!
Zgroza i nie widać końca zgrozy
Zbrodnia i nie widać końca zbrodni
Wojna i nie widać końca wojny
Moja wina
Moja wina
Moja bardzo wielka wina!
Zagubieni w dżungli miasta
– moja wina
Obojętność objęć straszna
– moja wina
Bez miłości i bez czułości
moja wina
Bez sumienia i bez drżenia
– moja wina
Bez pardonu wśród betonu
– moja wina
Na kamieniu rośnie kamień
moja wina
Manna manna narkomanna
moja wina
Dokąd idziesz po omacku
– moja wina
I nie słychać końca płaczu
– moja wina
Jedni cicho upadają
– moja wina
Drudzy ręce umywają
– moja wina
Coraz więcej wkoło ludzi
– moja wina
O człowieka coraz trudniej
moja wina
moja wina
– moja bardzo wielka wina

Edward Stachura, Confiteor

confiteor – wyznanie winy, pierwsze słowa powszechnej spowiedzi w Kościele rzymskokatolickim

4. Wypisz z tekstu trzy zagrożenia współczesności.

5. We fragmencie „manna manna narkomanna” zawarte zostało odwołanie do biblijnej historii o mannie z nieba. Co wynika z takiego porównania?

A. Poeta chciał podkreślić, że narkotyki są dobre, ponieważ są darem od Boga.
B. Poeta chciał podkreślić, że dostęp do narkotyków jest zbyt łatwy.
C. Poeta chciał podkreślić, że manna uzależnia podobnie jak narkotyki.
D. Poeta chciał zwrócić uwagę na podobieństwo między proszkiem narkotykowym a kaszą manną.

6. Czemu służy powtórzenie na końcu każdego wersu słów „moja wina”?

7. Powtórzenie na końcu każdego wersu słów „moja wina” to przykład:

A. epifory,
B. anafory,
C. epitetu,
D. antytezy.

8. Co znaczy frazeologizm „umywać ręce”?

A.Nie chcieć wziąć za coś odpowiedzialności.
B.Zrzucać winę na innego człowieka.
C.Oczyszczać się z zarzutów.
D.Spiskować przeciwko komuś.

Odpowiedzi:

1. C
2. B
3. A
4. Głód, narkomania, zbrodnie.
6. Podmiot liryczny czuje się współodpowiedzialny za demoralizację świata.
7. A.
8. A.

 

Zobacz:

Moralność – motyw literacki

Moralność – cytaty

Moralność – motyw literacki