Wieś „spokojna i wesoła”
O wyższości życia wiejskiego przekonywali dwaj wybitni poeci renesansu – Jan Kochanowski i Mikołaj Rej.
Fraszki Na dom w Czarnolesie, Na lipę, pieśni Serce roście, Pieśń świętojańska o Sobótce ukazują uroki życia ziemianina. Zdecydowanie lepiej być gospodarzem niż podróżnikiem, żołnierzem lub dworzaninem, ponieważ:
- ziemianin żyje w ścisłym związku z przyrodą;
- jego rytm pracy i odpoczynku jest niczym nie zakłócony, naturalnie wyznaczony przez pory roku;
- cieszy się powszechnym szacunkiem, o ile sam nie szczędzi wysiłku i potrafi docenić trud pracujących dla niego ludzi;
- zapłatą dla niego są dary przyrody (jej plony).
W Żywocie człowieka poczciwego Mikołaj Rej poszukuje wzoru życia ziemianina od dzieciństwa aż do późnej starości. Nauka, podróże, pobyt na magnackich dworach, udział w wojnach – wszystkie te etapy są ważne, bo dzięki nim zdobywa się doświadczenie i mądrość. Ale ostatecznie okazuje się, że największą wartość ma czas spędzony w rodzinnym domu. Uprawa roli, wychowanie dzieci, wspólna radość z plonów – to dla człowieka największa satysfakcja.
Do mitu spokojnej i radosnej wsi powrócili pisarze oświecenia w sielankach. To pogodne utwory o życiu na łonie przyrody, miłości młodych ludzi. Najbardziej znana sielanka to Laura i Filon Franciszka Karpińskiego. Dziś sielanką określa się spokojne, pogodne życie, niekoniecznie wiejskie.
Ludowa moralność
Dziady cz. II. W ciemną noc poprzedzającą Zaduszki w kaplicy wiejskiego cmentarza odbywa się uroczystość dziadów. Gromada wieśniaków pod przewodnictwem Guślarza wzywa kolejno duchy zmarłych pokutujących w czyśćcu, aby pomóc im dostać się do nieba. Prosty lud wierzy w istnienie zjaw, upiorów oraz w ścisły związek między światem żywych i umarłych. Pojawiające się duchy opowiadają o swych mękach, proszą o pomoc, ale przede wszystkim udzielają przestróg moralnych. Pouczają, jak należy żyć, aby zasłużyć na zbawienie.
Ludowa moralność jest jednoznaczna, nie robi wyjątków:
- za wyrządzone zło zawsze należy ponieść karę;
- nie można bawić się uczuciami innych ludzi;
- życie człowieka nie jest usłane różami i musi być przepełnione chwilami cierpienia, które zapewniają zbawienie po śmierci.
Poeci Młodej Polski zafascynowani byli folklorem podhalańskim. W porównaniu z nudną i duszną atmosferą miast wieś góralska wydawała się symbolem prawdziwej siły, niezmiennej moralności, szacunku dla groźnej tatrzańskiej przyrody. Odważni i uparci górale są bohaterami opowiadań Kazimierza Przerwy-Tetmajera Na skalnym Podhalu. Napisane gwarą są zbiorem legend góralskich: o Śpiących Rycerzach, rozbójnikach i… Panu Jezusie.
Ostoja tradycji
Pan Tadeusz – ziemiański dwór Sopliców hołduje dawnym zasadom i nie lubi światowej mody. Uczty, polowania, spory z sąsiadami. A na co dzień – ciężka praca w polu. Czas tutaj zatrzymał się. O to właśnie chodziło Mickiewiczowi – aby zachować w pamięci epokę, która odchodzi w zapomnienie: czas ziemiańskich dworów, kultu dla ziemi i narodowej tradycji, szacunku dla praw przyrody i dla starszego, bardziej doświadczonego pokolenia.
Jeszcze raz spróbowała przywołać tę epokę Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem – powieści często porównywanej do Pana Tadeusza Tu również jest dwór i ubogi zaścianek szlachecki. Jest wątek miłosny, spór młodego pokolenia ze starszymi, sąsiedzkie waśnie, szacunek dla praw przyrody i piękno litewskiej przyrody. Ale czas już późniejszy – po powstaniu styczniowym.
Chłopi Władysława Reymonta – to najważniejsza w polskiej literaturze powieść poświęcona wsi. Składa się z czterech tomów zatytułowanych tak jak pory roku. Reymont z ogromną dokładnością przedstawia życie mieszkańców łowickiej wsi – ich zajęcia, ubiory, obyczaje, poglądy i różne konflikty. Ta wieś nie jest wcale „spokojna i wesoła”. Problemy jej mieszkańców kończą się nieraz tragicznie, miłość też nie jest sielankowa, ale pełna emocji, zawiści, urażonej dumy. Przywiązanie do ziemi czasem graniczy ze skrajnością – najbardziej wymowny jest obraz śmierci Macieja Boryny, jego pożegnanie z ukochaną ziemią. Przyroda nie zawsze sprzyja człowiekowi, często trzeba z nią walczyć, aby przetrwać. Życie bohaterów „Chłopów” jest prawdziwe – bez upiększania opisane przez autora, który sam wychował się na wsi.
Nędza wsi
Pomoc biednej, zacofanej wsi to jedno z ważniejszych haseł pozytywistów. Dlatego tak wiele wówczas powstaje nowel – obrazków z życia mieszkańców wsi.
Miłosierdzie gminy – uwaga! Akcja tej noweli dzieje się w Szwajcarii, a nie w Polsce. Ale problemy – moralność wiejskiej społeczności, bezduszność prawa – są aktualne w wielu krajach. Temat to okrutny zwyczaj wystawiania na publiczną licytację starych, niedołężnych ludzi. Uczestnicy licytacji – wiejscy gospodarze oceniają starego tragarza Wunderli nie jako człowieka, ale jak towar, na którym można by jeszcze nieźle zarobić.
Szkice węglem – oto do czego może doprowadzić analfabetyzm i strach przed dochodzeniem własnych praw. Przyczyną tragedii rodziny Rzepów było ich zacofanie i podłość lub brak dobrej woli tych, którzy z łatwością mogliby pomóc (urzędnicy, ksiądz, szlachcic z pobliskiego dworu). Gdyby Rzepa wiedział, że złożona po pijanemu obietnica (podstępnie wymuszona), wcale nie jest wiążąca, że jako jedyny żywiciel rodziny wcale nie trafi do wojska, gdyby przede wszystkim umiał przeczytać to, co pochopnie podpisał… nie tak dramatycznie potoczyłyby się losy bohaterów noweli.
Antek, Janko Muzykant – wybitnie zdolne wiejskie dzieci. Gdyby miały możliwość otrzymania właściwego wykształcenia, prawdopodobnie osiągnęłyby wiele. Ale ubogie, zacofane wiejskie środowisko nie toleruje odmienności, nie rozumie potrzeby sztuki. Prymitywna szkoła i szlachecki dwór również nie są dobrą drogą dla uzdolnionych chłopców – bo zamiast pomóc czy choćby dostrzec rodzący się talent, wyśmiewają i spisują na straty.
O tym, jak niełatwo być zdolnym pośród ciemnoty, przekonał się również Andrzej Radek z Syzyfowych prac. Spryt i inteligencję chłopca dostrzegł dworski nauczyciel Kawka. Namówił chłopca, aby zaczął się uczyć. W miarę jak coraz większą wiedzę posiadał Jędrek, rosła przepaść między nim a środowiskiem, z którego pochodził. Decydując się na naukę w klerykowskim gimnazjum, wiedział, że powrót do rodzinnej wsi będzie niemożliwy – po prostu nie pasowałby do wiejskiej społeczności. Ale czy idąc piaszczystą drogą do Klerykowa przypuszczał, że przyjdzie mu stawić czoła okrucieństwu tych, którzy jeszcze przez długie lata wytykać mu będą chłopskie pochodzenie?
Co zrobić, aby pomóc wiejskiej biedocie?
Zamieszkać w wiejskiej chałupie i nauczać czytania i pisania? A może zacząć leczyć chłopskie rodziny, pokazać, jak mogą dbać o swoje zdrowie i o życie swoich dzieci? Obie drogi są dobre i godne pochwały, pod warunkiem jednak, że się wytrwa, że nie będzie to jedynie słomiany zapał młodego idealisty. Stasia Bozowska (Siłaczka Stefana Żeromskiego) wytrwała, jej kolega z czasów studenckich Paweł Obarecki nie. Ona, chociaż tak młodo zmarła i pewnie była przekonana, że jej śmierć dla nikogo nie będzie ważna, zyskała miano Siłaczki. On stał się jednym z wielu bezwartościowych, zasługujących na pogardę dorobkiewiczów, którzy mogliby wiele, ale nie robią nic. Cóż, zabrakło siły ducha…
Wieś w krzywym zwierciadle
Wesele w Atomicach – zamiast obory zakład chemicznej syntezy, zamiast pól uprawnych laboratoria i reaktory jądrowe. Mieszkańcy Atomic noszą skafandry kosmiczne i śpiewają przyśpiewki ludowe, a naukowe tytuły, które zdobyli na uniwersytecie, nie przeszkadzają im w chodzeniu boso i uczestniczeniu w weselnych bójkach. A po co to wszystko? Aby pokazać, że w ślad za techniką musi też iść rozwój intelektualny wsi.
Folwark zwierzęcy – uwaga! Rządy w gospodarstwie przejęły zwierzęta! Czy to znaczy, że będzie lepiej? Niekoniecznie, ponieważ zwierzęta naśladują ludzi – ich bezwzględną walkę o władzę, oszustwa, kłamstwa politycznej propagandy. Powieść Orwella to ironiczna, ale też bardzo przygnębiająca wizja świata, w którym rządzą… świnie (dosłownie i w przenośni).
Wieś prawdziwa czy zmyślona?
Wesele Stanisława Wyspiańskiego – jeden z ważniejszych polskich dramatów (obowiązkowa lektura w liceum). Chałupa w podkrakowskiej wsi – Bronowicach jest miejscem hucznego weseliska. Goście bardzo różnorodni – wiejscy gospodarze i krakowska inteligencja (ślub biorą: znany młodopolski poeta Lucjan Rydel i gospodarska córka). Tańce, przyśpiewki, rozmowy. I nagle za sprawą słów Panny Młodej na weselu zjawiają się dziwne postacie – duchy, upiory, ogrodowy chochoł.
Prawiek i inne czasy – tajemnicza wieś opisana przez Olgę Tokarczuk. Mała miejscowość odcięta od świata, rządząca się swoimi regułami. Ludzie tutaj są szczęśliwi, choć mogą wydawać się nieco dziwaczni. Mieszkańcy Prawieku zmieniają się. Dorastają, zakładają rodziny, czasem opuszczają wieś. Ale sam Prawiek w niczym się nie zmienia. A gdzie leży ta wyjątkowa miejscowość? Tego nie wiadomo.
Wspomnij:
- O arkadii – mitologicznej krainie wiecznej szczęśliwości, dostatku, ładu. Arkadia jest w literaturze symbolem idealnej rzeczywistości, naturalnego porządku świata, ładu przyrody, bezpieczeństwa.
- Demeter – greckiej bogini urodzaju. To jej zawdzięczamy podział na pory roku (kiedy jej córka Kora odchodzi do krainy swego męża – Hadesa, smutna Demeter zsyła zimę, a gdy Kora powraca do matki, na ziemi rozpoczyna się wiosna).
- O Biblii – często wykorzystywany motyw w przypowieściach ewangelicznych to nawiązania do życia wiejskiego (np. przypowieść o siewcy, o pasterzu strzegącym swych owiec).
- O wiejskich skansenach – to muzea na świeżym powietrzu. Zgromadzone są tu oryginalne budynki i sprzęty gospodarskie. Niektóre mają ponad sto lat. Zwiedzanie trwa kilka godzin (np. w Tokarni koło Kielc).
Frazeologia
- Wieś zabita dechami – bardzo biedna, zacofana.
- Leżeć ugorem – tak mówimy o nie obsianej ziemi, czyli niewykorzystanym bogactwie.
- Do wójta nie pójdziemy – załatwimy coś zgodnie.
- Biada temu domowi, gdzie krowa dobodzie wołowi – źle się dzieje, jeśli w domu rządzi kobieta.
Tematy wypracowań
- Radości i smutki życia wiejskiego na podstawie poznanych lektur.
- Literackie portrety mieszkańców wsi – zaprezentuj jeden z nich.
- Jesteś typowym mieszczuchem. Dotąd nie wyobrażałeś sobie życia bez telefonu i komputera. Ale podczas ostatnich wakacji… W formie pamiętnika opisz swój pobyt na wsi.
- Żyjemy w epoce rozwoju techniki. A jednak nadal wielu mieszkańców wsi żyje na granicy nędzy. Dlaczego tak się dzieje?
- Może to komuś wydaje się dziwne, ale ja po skończeniu nauki chcę zamieszkać na wsi…
Minikonspekt pracy
Po zakończeniu nauki chcę zamieszkać na wsi.
I Teza:
Napiszę, jakie są walory wsi, co mnie w życiu wiejskim pociąga. Będę odwoływał się do obrazów literackich.
II Fragmenty:
- Czyste powietrze, piękny krajobraz, bliskość natury. To, co sławił Kochanowski i Rej nie uległo zmianie, co więcej: cenniejsze wydaje się w czasach rozwiniętej techniki i cywilizacji.
- Korzystanie z darów przyrody (las, ogród, woda) Znów: tak jak u Reja Żywocie człowieka poczciwego zdrowe, ekologiczne, tanie wydaje się korzystanie z dóbr natury.
- Wieś się zmieniła. Można tam żyć, pracować i korzystać z postępu techniki: telewizora, samochodu, telefonu, nowoczesnego urządzenia domu. To nie jest wieś XIX wieku, zacofana, nieumiejąca czytać, w której marnowały się talenty Janka Muzykanta i Antka, a Rozalkę żywcem spalono w piecu i wieś jest spokojniejsza od miasta. Pracuje się tu zgodnie z rytmem przyrody. Mniej realne są zagrożenia, choć ludowa moralność zmieniła się od czasów Mickiewicza.
III Wnioski:
- Decyzja życia na wsi na pewno jest subtelna i zależy też od usposobienia człowieka. Ale powyższe argumenty motywują taką decyzję.
Cytaty
Ziemia nigdy nie oddaje bez procentu tego, co otrzymała.
Cyceron
W zagon maków wjechałem
Prosto z zaczadziałych miast
Całuję się ze słonecznikiem
Zostaje na liściu twarz…
Jerzy Harasymowicz
Siano pachnie snem
siano pachniało w dawnych snach
popołudnia wiejskie grzeją żytem
słońce dzwoni w rzekę rozbłyskanych blach
życie – pola – złotolite
Józef Czechowicz Na wsi
Wsi spokojna, wsi wesoła,
Który głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy, kto pożytki
Może wspomnieć za raz wszytki?
Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce
Zobacz:
Ukaż fascynację folklorem wiejskim w literaturze Młodej Polski
Przedstaw różne ujęcia tematyki wiejskiej w literaturze renesansu
Jakie postulaty pozytywistyczne zawarł Henryk Sienkiewicz w noweli pt. Szkice węglem?