Polecenie:
Uzupełnij tabelkę podanymi imiesłowami: pisany, wracając, śpiewając, zjadłszy, piszące, myślące, wybierany, napisawszy.

imiesłów imiesłów imiesłów imiesłów
przymiotnikowy czynny przymiotnikowy bierny przysłówkowy współczesny przy­słów­ko­wy uprzedni

Imiesłowy to trudny temat! Koniecznie zapamiętaj, że imiesłowy to czasowniki nieosobowe!

Podział imiesłowów

  • Imiesłowy przymiotnikowe
    • czynne, mają końcówki: -ący, -ąca, -ące, np. płaczący, myśląca, śpiewające
    • bierne, mają końcówki: -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te, np. malowany, ukryty, zjedzony
  • Imiesłowy przysłówkowe
    • współczesne, mają końcówkę: -ąc, np. sprzątając, śpiewając, malując
    • uprzednie, mają końcówki: -wszy, -łszy, np. napisawszy, odwróciwszy się, zjadłszy

Jeśli zapamiętasz ten podział, na pewno bez trudu rozwiążesz każde zadanie z imiesłowami!

Czas na odpowiedź na polecenie:
imiesłów imiesłów imiesłów imiesłów
przymiotnikowy czynny przymiotnikowy bierny przysłówkowy współczesny przy­słów­ko­wy uprzedni

piszące pisany wracając zjadłszy
myślące wybierany śpiewając napisawszy

Pytanie dodatkowe: Scharakteryzuj krótko imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe.

  • Imiesłowy przymiotnikowe – mają znaczenie czasownika, bo mówią o czynnościach, ale formę przymiotnika – odmieniają się jak przymiotniki – przez przypadki, liczby i rodzaje.
  • imiesłowy przysłówkowe – mają właściwości czasowników – oznaczają czynność lub stan, ale są nieodmienne.

 

Polecenie:

W podanych niżej zdaniach podkreśl wszystkie imiesłowy. Następnie określ ich typ i napisz, jakie pełnią funkcje w zdaniach. Podaj imiesłowy przysłówkowe czasowników: gotować, wymyślać, jeść.

Mama, wróciwszy z zakupów, przygotowała obiad.
Robotnik niosący ciężką płytę przystanął, aby odpocząć.
Idąc do szkoły, Jola cały czas rozmyślała o Tomku.
Najedzony i umyty, mógł wreszcie spokojnie zasnąć.
Doszedłszy do lasu, ujrzał kres swej wędrówki.

  • Wróciwszy – imiesłów przysłówkowy uprzedni. Informuje o czynności, która odbyła się wcześniej niż czynność wyrażona osobową formą czasownika (tu: przygotowała). Wraz z określeniami pełni funkcję imiesłowowego równoważnika zdania podrzędnego.
  • Niosący – imiesłów przymiotnikowy czynny. Określa cechę osoby wykonującej czynność w czasie teraźniejszym.
  • Idąc – imiesłów przysłówkowy współczesny. Informuje o czynności wykonywanej w tym samym czasie co czynność wyrażona osobową formą czasownika (tu: rozmyślała). Wraz z określeniami pełni funkcję imiesłowowego równoważnika zdania podrzędnego.
  • Najedzony – imiesłów przymiotnikowy bierny. Określa rezultat czynności wykonanej przez osobę.
  • Umyty – imiesłów przymiotnikowy bierny. Określa rezultat czynności wykonanej przez osobę.
  • Doszedłszy – imiesłów przysłówkowy uprzedni. Informuje o czynności, która odbyła się wcześniej niż czynność wyrażona osobową formą czasownika (tu: ujrzał). Wraz z określeniami pełni funkcję imiesłowowego równoważnika zdania podrzędnego.

Zobacz:

Imiesłowy

Imiesłowy – podział

 

Polecenie z fonetyki:

Wyjaśnij upodobnienia w podanych wyrazach: trzask, prośba.

Najpierw przypomnij sobie, czym jest upodobnienie – to zmiana jednej spółgłoski pod wpływem innej.

Kiedy dochodzi do upodobnienia?
Wtedy gdy obok siebie są dwie spółgłoski – jedna dźwięczna, druga – bezdźwięczna. Upodobnienie – jak sama nazwa wskazuje – polega na tym, że jedna spółgłoska upodabnia się do drugiej.

Przypomnij sobie na przykładzie!
ławka – w tym wyrazie obok siebie mamy dwie spółgłoski – w i k. W jest dźwięczne, k jest bezdźwięczne. Przy wymawianiu tego wyrazu słyszymy [łafka].

Co się dzieje?
Dźwięczne w traci swą dźwięczność pod wpływem bezdźwięcznego k. Takie upodobnienie to ubezdźwięcznienie.
Jeżeli w wyrazie dochodzi do tego, że spółgłoska bezdźwięczna zamienia się w dźwięczną – wtedy mamy do czynienia z udźwięcznieniem.

To jest ważne! Pamiętaj, że upodobnienie może być:

  • wsteczne – gdy przebiega w kierunku odwrotnym niż cały wyraz;
  • postępowe – gdy przebiega w tym samym kierunku, co cały wyraz.

Czas na odpowiedź na polecenie:

  • trzask – w tym wyrazie bezdźwięczne t wpływa na dźwięczne rz i w wyniku tego rz traci dźwięczność; wyraz wymawiamy: [tszask]. W tym wyrazie zachodzi upodobnienie ubezdźwięczniające postępowe.
  • prośba – w tym wyrazie dźwięczne b wpływa na bezdźwięczne ś i w wyniku tego ś w wymowie zmienia się w ź [proźba]. W tym wyrazie zachodzi upodobnienie udźwięczniające wsteczne.

Pytanie dodatkowe:
Gdzie mogą występować upodobnienia? Podaj przykłady.

Upodobnienia mogą występować:

  • wewnątrz jednego wyrazu,
  • między dwoma wyrazami.

Przykładem upodobnień wewnątrzwyrazowych mogą być wyrazy: trzask, prośba, ławka.

  • Upodobnienie między dwoma wyrazami: jak dobrze – te dwa wyrazy przy wymawianiu brzmią [jag dobrze] – dźwięczne d z drugiego wyrazu wpływa na bezdźwięczne k z pierwszego wyrazu i w wyniku tego k zamienia się w dźwięczne g. Jest to upodobnienie międzywyrazowe wsteczne.

 

Polecenie:

Napisz, jakie zjawiska fonetyczne zachodzą w podanych wyrazach: chleb, jabłko, liczba, przyjaciel, zagadka.

  • chleb [chlep] – utrata dźwięczności na końcu wyrazu
  • jabłko [japko] – uproszczenie grupy spółgłoskowej oraz ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe wsteczne (dźwięcznego „b” pod wpływem bezdźwięcznego „p”)
  • liczba [lidżba] – udźwięcznienie wewnątrzwyrazowe wsteczne (bezdźwięcznego „cz” pod wpływem dźwięcznego „b”)
  • przyjaciel [pszyjaciel] – ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe postępowe (dźwięcznego „rz” pod wpływem bezdźwięcznego „p”)
  • zagadka [zagatka] – ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe wsteczne (dźwięcznego „d” pod wpływem bezdźwięcznego „k”)

 

Polecenie:

Jakie różnice między wymową a pisownią występują w wyrazach zapisanych w drugiej kolumnie? Wyjaśnij, czym zostały spowodowane te różnice.

środek – środkowy
ciężar – ciężki
liczyć – liczba
poprosić – prośba

W wyrazach z drugiej kolumny zaszło upodobnienie spółgłosek pod względem dźwięczności. Dochodzi do niego wtedy, gdy sąsiadują ze sobą dwie spółgłoski – dźwięczna i bezdźwięczna. Upodobnienie to zmiana jednej z nich, dostosowanie się do drugiej w ten sposób, że w wymowie spółgłoski stają się do siebie podobne: albo obie są bezdźwięczne, albo obie dźwięczne. Ich pisownia się nie zmienia – zmienia się tylko wymowa.

  • środkowy (czyt. śrotkowy) – dźwięczne „d” pod wpływem bezdźwięcznego „k” zmieniło się na bezdźwięczne „t”
  • ciężki (czyt. cięszki) dźwięczne „ż” pod wpływem bezdźwięcznego „k” zmieniło się na bezdźwięczne „sz”
  • liczba (czyt. lidżba) bezdźwięczne „cz” pod wpływem dźwięcznego „b” zmieniło się na dźwięczne „dż”
  • prośba (czyt. proźba) bezdźwięczne „ś” pod wpływem dźwięcznego „b” zmieniło się na dźwięczne „ź”

 

Polecenie:

W którym zdaniu imiesłowowy równoważnik zdania został użyty poprawnie?

  • Napisawszy e-maila, Damian wyszedł z domu.
  • Biegnąc do szkoły, Mirek przewrócił się.
  • Krzysiek mając pięć lat, rodzice zapisali go do szkoły.

Znaleźć błąd to niełatwe zadanie. Ale w tym wypadku wystarczy krótkie przypomnienie o imiesłowowych równoważnikach zdania!
Imiesłowowy równoważnik zdania to część zdania złożonego, ale taka część, gdzie zamiast normalnego orzeczenia (jak w zwykłych zdaniach podrzędnych) jest imiesłów. Wtedy takie zdanie to: imiesłowy równoważnik zdania podrzędnego.

Spójrz na przykład!
Myśląc o Magdzie, Artur zapomniał o całym świecie.
. ↑
imiesłowowy równoważnik zdania

Najważniejsze w takich zdaniach to sprawa podmiotu – on zawsze musi być taki sam! To znaczy – w dwóch częściach zdania – i w części podrzędnej, i nadrzędnej wykonawca czynności musi być ten sam! Artur myślał o Magdzie i Artur zapomniał o całym świecie.

Czas na odpowiedź na polecenie.
Poprawne są dwa pierwsze zdania:

Napisawszy e-maila, Damian wyszedł z domu.
Biegnąc do szkoły, Mirek przewrócił się.
Wykonawca czynności jest w nich ten sam!

Niepoprawne jest trzecie zdanie: Krzysiek mając pięć lat, rodzice zapisali go do szkoły.
Dlaczego? Bo nie ma zgodności podmiotu! Są dwa podmioty, Krzysiek i rodzice.
Jak mogłoby brzmieć poprawnie to zdanie? Krzysiek mając pięć lat został zapisany do szkoły.

Pytanie dodatkowe: Które imiesłowy tworzą imiesłowowe równoważniki zdań?
Imiesłowowe równoważniki zdań mogą tworzyć tylko imiesłowy przysłówkowe współczesne i uprzednie.

 

Polecenie:

Z podanego fragmentu wypisz wyrazy, w których akcent nie jest typowy dla języka polskiego. Podkreśl w tych wyrazach akcentowaną sylabę.

Wczoraj mieliśmy klasówkę z matematyki – straszna! Może gdybym się lepiej przygotował, wtedy byłoby lepiej. A tak jak nic złapię dwóję! Całe szczęście, że nie ja jeden – wszyscy daliśmy się złapać nauczycielce. Chociaż nie ma się co usprawiedliwiać – nauczylibyśmy się, to klasówka nie byłaby trudna. Ale będzie w domu afera, jak rodzice się dowiedzą…

Przypomnij sobie!
W języku polskim akcent pada na drugą sylabę od końca. Są oczywiście wyjątki – zapamiętaj je!
Na trzecią sylabę od końca pada akcent:

  • w wyrazach obcego pochodzenia zakończonych na -ika, -yka
  • w 1. i 2. os. liczby mnogiej czasu przeszłego
  • w liczbie pojedynczej oraz 3. os. liczby mnogiej trybu przypuszczającego

Na czwartą sylabę od końca pada akcent:

  • w 1. i 2. os. liczby mnogiej trybu przypuszczającego

Odpowiedź

matematyki – 3. sylaba od końca (ponieważ wyraz jest obcego pochodzenia i jest zakończony na -yka)
mieliśmy – 3. sylaba od końca (1. os. lm. czasu przeszłego)
byłoby – 3. sylaba od końca (lp. trybu przypuszczającego)
daliśmy – 3. sylaba od końca (1. os. lm. czasu przeszłego)
nauczylibyśmy – 4. sylaba od końca (1. os. lm. trybu przypuszczającego)

 

Polecenie:

W poniższych zdaniach wskaż czasowniki. Ustal, które z nich są przechodnie, a które nie.

  • Tata zawiózł moją siostrę na dworzec.
  • Wczoraj kupiłem wreszcie wymarzoną deskorolkę.
  • Goniec zaniósł kopertę ze zdjęciami do redakcji.
  • Słońce tak pięknie świeciło, że nie mogłam się oprzeć i poszłam na długi spacer.
  • Nową książkę modnego ostatnio pisarza przyjęto z wielkim entuzjazmem.

Przypomnij sobie!

Czasownik przechodni to taki, który może mieć stronę bierną i czynną.
Nie wszystkie z podkreślonych czasowników można zastosować w stronie biernej. Będą to czasowniki: świecić, móc, pójść.

Zobacz, jak czasowniki w stronie czynnej zostały zamienione na stronę bierną:

  • Moja siostra została zawieziona przez tatę na dworzec.
  • Wymarzona deskorolka została wczoraj wreszcie przeze mnie kupiona.
  • Koperta ze zdjęciami została zaniesiona przez gońca do redakcji.
  • Nowa książka modnego ostatnio pisarza została przyjęta z wielkim entuzjazmem.

 

Polecenie:

Podane wyrazy podziel na dwie grupy – na wyrazy, które mają jedną podstawę słowotwórczą i dwie podstawy słowotwórcze.
Cudzoziemiec, samochód, fotelik, grzybobranie, korkociąg, rozlewisko, domownik, jadalnia, domokrążca, bajkopisarz, nieśmiałość, nauczycielka.

  • Wyrazy, które mają jedną podstawę słowotwórczą
    – fotelik, rozlewisko, domownik, jadalnia, nieśmiałość, nauczycielka.
  • Wyrazy, które mają dwie podstawy słowotwórcze
    – cudzoziemiec, samochód, grzybobranie, korkociąg, domokrążca, bajkopisarz.

 

Polecenie:

W podanych wyrazach złożonych wskaż podstawy słowotwórcze oraz formant (lub formanty).

rurociąg, małolitrażowy, słodkowodny, beczkowóz, domokrążca, językoznawca, pierwszoklasista, półroczny, deskorolka, listonosz, krwiodawca

  • rurociąg – rura, ciągnąć (formanty -o- ; Ο)
  • małolitrażowy – mały, litraż (formanty -o- ; -owy)
  • słodkowodny – słodka, woda (formanty -o- ; -ny)
  • beczkowóz – beczka, wóz (formant -o-)
  • domokrążca – dom, krążyć (formanty -o- ; -ca)
  • językoznawca – język, znawca (formant -o-)
  • pierwszoklasista – pierwszy, klasa (formanty -o- ; -ista)
  • półroczny – pół, rok (formant -ny)
  • deskorolka – deska, rolka (formant -o-)
  • listonosz – list, nosić (formant -o- ; O)
  • krwiodawca – krew, dawać (formanty -o- ; -ca)

 

Polecenie:

Wyjaśnij, jak rozumiesz pojęcia „science fiction”, „fantasy” i „fantastyka”. Które z nich ma najszerszy zakres znaczeniowy?

a) Wyjaśnij pojęcia w kolejności wymienionej przez nauczyciela.

  • Science fiction (czytaj: sains fikszyn) to, inaczej mówiąc fantastyka naukowa. Jest to odmiana literatury posługująca się określoną konwencją przedstawiania świata. Konwencja ta polega na pokazywaniu wyobrażeń o rzeczywistości, uniezwykleniu zachodzących w nim zjawisk i procesów. W literaturze science fiction pojawiają się też hipotezy naukowe, omawiane są prawa i teorie nieistniejące w rzeczywistości. Bardzo często literatura tego typu wyraża lęk przed rozwojem cywilizacji. Przedstawiane są niezwykłe wizje miejsc i wydarzeń z przeszłości lub przyszłości.
  • Fantasy (czytaj: fantazy) to odmiana fantastyki, która różni się od science fiction tym, że zamiast rozważań naukowych pojawiają się motywy magiczne. Często w literaturze fantasy wykorzystuje się legendy i mity różnych ludów.
    Fantastyka jest to natomiast literatura, w której świat przedstawiony zapełniają zjawiska nadprzyrodzone. Często pochodzą one z legend i mitów. Autorzy utworów tego typu często zajmują się też zagadnieniami, których nie wyjaśniła dotychczas nauka.

b) Odpowiedz na pytanie drugie.
Najszersze znaczenie ma pojęcie „fantastyka”. Mieści się w nim zarówno literatura fantastycznonaukowa, jak i fantasy.

c) Przykłady
Przykładem utworu science fiction są np. Bajki robotów Stanisława Lema.
Przykładem utworu fantasy jest trylogia Johna Tolkiena Władca pierścieni.

d) Zaskocz nauczyciela
Opowiedz mu, że konwencja fantastycznonaukowa stała się wzorcem dla wielu gier komputerowych.

Zobacz:

Dlaczego w XXI wieku popularna jest literatura fantasy?

Mity i legendy jako tworzywo literatury fantasy

 

Polecenie:

W poniższych zdaniach wskaż czasowniki. Ustal, które z nich są przechodnie, a które nie.

Tata zawiózł moją siostrę na dworzec.
Wczoraj kupiłem wreszcie wymarzoną deskorolkę.
Goniec zaniósł kopertę ze zdjęciami do redakcji.
Słońce tak pięknie świeciło, że nie mogłam się oprzeć i poszłam na długi spacer.
Nową książkę modnego ostatnio pisarza przyjęto z wielkim entuzjazmem.

Przypomnij sobie!

Czasownik przechodni to taki, który może mieć stronę bierną i czynną.
Nie wszystkie z podkreślonych czasowników można zastosować w stronie biernej. Będą to czasowniki: świecić, móc, pójść.

Zobacz, jak czasowniki w stronie czynnej zostały zamienione na stronę bierną:

Moja siostra została zawieziona przez tatę na dworzec.
Wymarzona deskorolka została wczoraj wreszcie przeze mnie kupiona.
Koperta ze zdjęciami została zaniesiona przez gońca do redakcji.
Nowa książka modnego ostatnio pisarza została przyjęta z wielkim entuzjazmem.

 

Zobacz:

Imiesłowowy równoważnik zdania

Imiesłowowy równoważnik zdania TEST

19. Jakie warunki muszą być spełnione, żeby imiesłowowy równoważnik zdania był dobrze użyty?