Jan Kochanowski (1530–1584)
Nazywany Janem z Czarnolasu (gdzie mieszkał wraz z rodziną), ojcem poezji polskiej. Choć przed nim zdarzały się utwory pisane po polsku, dziś z podziwem patrzymy na bogactwo języka i środków poetyckich używanych przez Kochanowskiego, który na długi czas ustanowił wzorce poetyckie naśladowane przez innych artystów.

Skojarz gatunki

  • fraszki
    Ponad 300 krótkich utworów, które Kochanowski tworzył przez całe życie. Często dzieli się je na utwory z tzw. okresu dworskiego – gdy poeta był dworzaninem króla Zygmunta Augusta oraz z okresu czarnoleskiego – gdy założył rodzinę w Czarnolesie (od 1571 r. do końca jego życia). Pierwsze wydanie Fraszek nastąpiło w 1584 r. w Krakowie.
  • pieśni
    Cykl 49 pieśni zebranych w dwóch księgach (oraz osobny cykl pt. Pieśń świętojańska o Sobótce). Powstawały przez ponad dwadzieścia lat we wszystkich okresach twórczości Jana z Czarnolasu. Po raz pierwszy wydano je w 1586 r. w Krakowie (już po śmierci autora).
  • psalmy
    Kochanowski tłumaczył też psalmy biblijne. I to w sposób tak doskonały, że można je uznać za samodzielnie stworzone utwory poetyckie.
  • treny
    Cykl składający się z 19 utworów dedykowanych zmarłej córce Urszuli, która nie doczekała nawet trzecich urodzin. Cykl wydany w 1580 r.

Najsłynniejsza pieśń

Pieśń XXV (Czego chcesz od nas, Panie…)

  • Rodzaj pieśni: filozoficzna, religijna.
  • Temat: podziękowanie Bogu za stworzenie świata i człowieka, za harmonię, uporządkowanie, piękno wszystkiego, co zostało oddane człowiekowi, za rytm życia, następstwo pór roku, zjawiska przyrody.
  • Podmiot liryczny: zbiorowy, w imieniu wszystkich ludzi zwraca się do Boga w pieśni pochwalnej, dziękując mu za dzieło stworzenia i prosząc o opiekę.
  • Bohater utworu: Bóg – stwórca, budowniczy, architekt świata, mędrzec, władca i pan wszystkiego, co stworzył, artysta.

 

Rodzaje pieśni Kochanowskiego (ze względu na temat)

  • Pieśni refleksyjno-filozoficzne – np. Pieśń II (Serce roście…), Pieśń IX (Chcemy sobie być radzi?)
  • Pieśni religijne – np. Pieśń XXV (Czego chcesz od nas, Panie…)
  • Pieśni patriotyczne – np. Pieśń V (O spustoszeniu Podola)

Ważny utwór – Tren VIII
Ma formę apostrofy do Urszuli, skierowanego do niej monologu podmiotu lirycznego. Poeta opisuje atmosferę czarnoleskiego domu po śmierci dziecka – panuje w nim głucha pustka, martwota. Zupełnie inaczej było, zanim dziewczynka zmarła. Wspomina się radosne chwile przepełnione gwarem, śmiechem, ruchem, śpiewem dziecka. Poeta wyraża też swoje uczucia: pustkę, smutek, żal, tęsknotę, utratę nadziei, brak pociechy.

Tren – gatunek literacki znany już w starożytnej Grecji:

  • Jest gatunkiem poezji żałobnej.
  • Wyraża żal z powodu czyjejś śmierci.
  • Wychwala zalety, przypomina zasługi zmarłego.
  • Należy do liryki osobistej (liryki wyznania).
  • Zawiera elementy biograficzne (kreacja bohatera) i autobiograficzne (kreacja podmiotu lirycznego).

Najsłynniejsze fraszki

Na lipę

  • Rodzaj fraszki: filozoficzna.
  • Temat: pochwała przyrody, która jest przyjacielem człowieka, lipy, która przynosi radość ze śpiewu ptaków, ofiarowuje miód zbierany przez pszczoły oraz chroni przed słońcem, dając ludziom cień.
  • Podmiot liryczny: lipa, która zachęca gości do odpoczynku w jej cieniu (Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie!).
  • Adresat: gość (człowiek), który da się namówić do odpoczynku w cieniu lipy.

Na zdrowie

  • Temat: wartości w życiu, z których najcenniejsze jest zdrowie – dar cenniejszy od klejnotów, bogactw, urody, pracy, władzy. Mimo tak wysokiej wartości zdrowia człowiek często docenia je dopiero, kiedy się rozchoruje.
  • Podmiot liryczny: zwraca się (kieruje apostrofy) do zdrowia.

Na dom w Czarnolesie

  • Temat: podziękowanie Bogu za dom (ojczysty i rodzinny) oraz prośba o opiekę nad nim.
  • Rodzaj fraszki: refleksyjna, religijna.
  • Podmiot liryczny: zwraca się (kieruje apostrofy) do Boga w modlitwie dziękczynno-błagalnej. Ocenia wysoko swoje życie, wszystko, co otrzymał i co osiągnął, oraz podkreśla, że otrzymał to od Boga. Dlatego prosi o dalszą opiekę nad swoją ojczyzną, rodziną i gospodarstwem, o zdrowie, czyste sumienie, uczciwy zarobek, życzliwość i szacunek ludzi, zachowanie dobrych obyczajów, spokojną starość. Odrzuca natomiast wartości materialne, które nie są potrzebne człowiekowi do szczęścia.

Tematyka fraszek

  • Filozofia (miejsce człowieka w świecie, ludzka natura, stosunek człowieka do Boga, życia, śmierci) – np. O żywocie ludzkim, Na zdrowie, Na dom w Czarnolesie, Do fraszek.
  • Sztuka, własna twórczość – np. Na swoje księgi, Ku Muzom.
  • Natura, przyroda – np. Na lipę, Do gór i lasów.
  • Moralność (ludzkie wady i przywary) – np. O doktorze Hiszpanie, Na nabożną.

 

Cechy artystyczne wierszy Jana Kochanowskiego

  • Używanie bardzo wielu epitetów.
  • Ciekawe i piękne metafory (przenośnie) (np. przedstawienie Boga jako artysty, który haftuje gwiazdy na firmamencie w Pieśni XXV).
  • Liczne apostrofy.
  • Porównania – także rozbudowane, homeryckie (szukaj wyrazu „jak” w wierszu!).
  • Personifikacje przyrody, pór roku, lipy, zdrowia.
  • Anafory – powtórzenia tych samych wyrażeń w kolejnych wersach.
  • Patos (uroczysty, podniosły ton) w utworach o ważnych sprawach, wymagających powagi (w trenach, niektórych pieśniach, a nawet fraszkach).
  • Przerzutnie – przenoszenie wersów dynamizujące utwory.
  • Pisanie zarówno utworów stychicznych (ciągłych, np. fraszka Na zdrowie), jak i stroficznych (z podziałem na strofy).
  • Stosowanie różnych długości wersu – od 5- (Na zdrowie) do 13-zgłoskowych.
  • Występowanie średniówki.
  • Występowanie rymów: najczęściej żeńskich, parzystych (sąsiadujących).

 

Pytania egzaminacyjne!

Utwory Kochanowskiego cieszą się powodzeniem wśród autorów testów egzaminacyjnych. Oto kilka pytań egzaminacyjnych:

Na dom w Czarnolesie
Panie, to moja praca, a zdarzenie Twoje;
Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje!
Inszy niechaj pałace marmurowe mają
I szczerym złotogłowem ściany obijają,
Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gnieździe ojczystym,
A Ty mię zdrowiem opatrz i sumieniem czystym,
Pożywieniem uczciwym, ludzką życzliwością,
Obyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością.

1. Podmiot mówiący w wierszu zwraca się bezpośrednio do:
A. Boga. B. domu. C. człowieka. D. czytelnika.

2. Tekst ma charakter:
A. listu. B. kazania. C. modlitwy. D. przemówienia.

3. Wypowiedź podmiotu lirycznego ma charakter:
A. apelu. B. prośby. C. nakazu. D. wezwania.

4. Utwór rozpoczyna się:
A. epitetem. B. apostrofą. C. przenośnią. D. porównaniem.

Odpowiedzi: 1. A., 2. C., 3. B., 4. B.

 

Zobacz:

Jan Kochanowski

Filozofia życiowa Jana Kochanowskiego

Obraz Boga w liryce Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski – jak pisać o…

Jana Kochanowskiego Pieśni

FRASZKI Jana Kochanowskiego

Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w pieśniach i fraszkach?

Czym są Treny Jana Kochanowskiego?

Treny Jana Kochanowskiego