Grecy nigdy nie utworzyli jednego, wspólnego państwa. Życie zorganizowane było w polis – niezależnych miastach-państwach. Były one odrębnymi wspólnotami samorządnych gmin.
Ateny początkowo również miały ustrój monarchiczny, ale koło IX wieku p.n.e. zapanował tu ustrój oligarchiczny i władza znalazła się w rękach wielkich właścicieli ziemskich (zwanych eupatrydami). Oni też pełnili najwyższe urzędy w państwie.

Oto struktura władzy:

  • Areopag – Rada Starszych
    Władza ustawodawcza należała do kolegialnego zespołu złożonego z byłych archontów zwanego areopagiem.

    • Sprawował on najwyższą władzę sądowniczą i polityczną, decydował o najważniejszych sprawach kraju.
    • Zajmował się kontrolowaniem wszelkich urzędników, w tym archontów, których miał prawo odwołać z urzędu. W skład Areopagu do czasów reform demokratycznych wchodzili wyłącznie przedstawiciele arystokracji.
    • W 594 r. p.n.e Radę Starszych zreformował Solon nadając jej cechy organu strzegącego prawa, obyczajów i moralności.
  • Eklezja – Zgromadzenie Ludowe
    Zgromadzenie Ludowe zwane eklezją składające się z wolnych obywateli-mężczyzn, którzy ukończyli 21 lat. Kobiety nie miały praw obywatelskich.

    • Początkowo zgromadzenie wybierało urzędników i zatwierdzało podjęte uchwały.
    • W okresie pełnej demokracji eklezja, jako reprezentacja ogółu, była najwyższą władzą w państwie, decydującą o polityce zagranicznej, sprawach wojskowych i niektórych sądowych.
  • Archont
    Władzę wykonawczą pełnili wybierani na jeden rok archonci:

    • archont eponymos stał na czele kolegium archontów, sprawował władzę wykonawczą, od jego imienia nazywano rok;
    • archont polemarchos kierował polityką zagraniczną i dowodził wojskiem;
    • archont basileus odpowiadał za sprawy religijne i kultowe;
    • sześciu tesmotetów zajmowało się ustawodawstwem, byli oni również sędziami w sprawach prywatnych. Tesmoteci określali, co jest zgodne z normami prawnymi polis.

 

Ewolucja ustroju Aten

Ateński demos (lud), w skład którego wchodzili obok ludzi ubogich, także armatorzy, kupcy, bankierzy i bogaci rzemieślnicy domagał się współudziału w rządach. Aby zapobiec wybuchowi społecznego buntu postanowiono przeprowadzić reformy.

Reforma Solona – 594 p.n.e.

  • podzielił społeczeństwo na 4 klasy wg. kryterium majątkowego. Przynależność do danej grupy decydowała o zakresie praw politycznych,
  • utworzył Radę Czterystu, składającą się z przedstawicieli zamożniejszej części demosu,
  • nadał większe uprawnienia zgromadzeniu ludowemu.
  • powołał tzw. trybunał ludowy – heliai. Początkowo uzupełniał on pracę archontów, z czasem zdominował ich w zakresie kompetencji.
  • anulował długi, za które ubożsi z demosu mogli być sprzedani w niewolę.

Jednak ta umiarkowana w sumie reforma nie zdołała zapobiec niepokojom. Pod pretekstem obrony praw ludu, władzę przejęli jego samozwańczy rzecznicy i doszło do wprowadzenia tyranii przez Pizystrata i jego synów. Dopiero pod koniec VI w. p.n.e., udało się tyranię obalić (sławny czyn tyranobójców, czczonych potem jako bohaterów, Aristigejtona i Harmodiosa). Zaszła konieczność ponownej reformy, przeprowadzonej przez prawodawcę Klejstenesa.

Reforma Klejstenesa – 506 p.n.e.

  • w miejsce rozwiązanej Rady Czterystu powstała Rada Pięciuset,
  • wprowadzono nowy podział administracyjny państwa. Ateny zostały podzielone na 10 okręgów terytorialnych i wyborczych zwanych fylami, z których wybierano 50 członków do Rady Pięciuset.
  • pomniejszono uprawnienia areopagu i archontów do funkcji głównie sądowniczych,
  • powiększyły się kompetencje zgromadzenia ludowego,
  • utworzono sąd skorupkowy tzw. ostracyzm, czyli możliwość skazywania na banicję osób zagrażających państwu i jego ustrojowi,
  • powstał urząd strategów.
  • W praktyce nadal władzę piastowały osoby zamożne, choć niekoniecznie arystokraci, ponieważ urzędy pełnione były honorowo (bezpłatnie), co eliminowało prostych ludzi.

Po wojnach perskich wzrosło znaczenie ateńskiej floty, w której służyli najubożsi obywatele. Mieli oni teraz coraz więcej do powiedzenia i zaczęli domagać się większego wpływu na rządy. W V w. p.n.e. za czasów Peryklesa demokracja ateńska (miała charakter bezpośredni) przyjęła dojrzałą formę.

Reforma Peryklesa – poł. V w. p.n.e.

  • wprowadził płatne urzędy, co otworzyło do nich drogę wszystkim obywatelom;
  • wprowadził diety za udział w posiedzeniach zgromadzenia ludowego, co zwiększyło frekwencję i dało szansę wszystkim uprawnionym Ateńczykom uczestnictwa w życiu publicznym;
  • od tej pory zgromadzenie ludowe (eklezja) podejmowało najważniejsze decyzje; w sprawach trudniejszych proszono o opinie Radę Pięciuset.

Prawa obywatelskie stanowiące fundament demokracji ateńskiej:

  • udział w obradach zgromadzenia
  • możliwość sprawowania urzędów
  • swoboda przemówień na eklezji (zgromadzeniu)
  • zasiadanie w trybunałach

 

Struktura ustrojowa Aten

Władza ustawodawcza

  • Zgromadzenie Ludowe (eklezja)
    Uczestniczyć w nim mogli tylko rodowici Ateńczycy, którzy ukończyli 18 rok życia. Pełniło władzę ustawodawczą. Podczas zgromadzeń

    • przegłosowywano ustawy,
    • obradowano nad polityką zagraniczną,
    • decydowano o wojnie lub pokoju,
    • kontrolowano urzędników,
    • odbywał się też sąd skorupkowy (musiało zebrać się kworum – 6000 obywateli).
  • Rada Pięciuset (tzw. bule)
    500 członków powoływano przez wybór, bądź głosowanie. Rada miała inicjatywę ustawodawczą, przygotowała projekty ustaw pod obrady Zgromadzenia Ludowego, zajmowała się finansami państwa oraz budową okrętów.

Władzę wykonawczą pełnili

  • archonci wybierani na jeden rok:
    • eponim – najwyższy urzędnik,
    • basileus – naczelny kapłan
    • polemarch – naczelny wódz
    • 6 tesmotetów czyli sędziów
  • prytanowie
    Byli to urzędnicy w liczbie 50. Zajmowali się bieżącymi sprawami państwa.
  • Strategowie
    Do nich należało dowództwo nad wojskiem, administracja i sądownictwo wojskowe
  • Areopag
    Składał się z byłych archontów. W jego rękach spoczywało sądownictwo najcięższych przestępstw oraz kwestie związane z kultem.