Pod rządami litewskiej dynastii Jagiellonów Polska stała się krajem rozległym terytorialnie i potężnym.
Czasy panowania Jagiellonów to okres największej świetności Rzeczypospolitej.

Wiek XV i XVI to najwspanialsze lata Rzeczypospolitej Obojga Narodów. To nie tylko efekt sprzyjającej sytuacji polityczno-ekonomicznej w Europie, ale i zasługa ówczesnych władców zasiadających na polskim tronie.

Jakie były przyczyny zawarcia unii między Polską a Litwą?

Złożyło się na to wiele przyczyn:

  • Polska i Litwa chciały zabezpieczyć się przed agresją zakonu krzyżackiego panującego na ziemiach należących wcześniej do Prusów.
  • Polacy chcieli utrzymać w swych rękach zdobytą jeszcze za czasów Kazimierza Wielkiego Ruś Halicką i rozszerzyć swoje panowanie na wschodzie. Napotykali tu opór Litwinów. Władcy Litwy, którzy zajęli olbrzymie tereny Rusi, spotkali się ze wzrastającym oporem Księstwa Moskiewskiego. Przy pomocy Polaków mogli się przeciwstawić ekspansji Moskwy.
  • Polski Kościół chciał rozszerzyć swoje wpływy na ziemie pogańskiej Litwy.

Czym była unia polsko-litewska?

W 1385 r. w miejscowości Krewo Władysław Jagiełło wystawił dokument, w którym obiecał przyłączyć Litwę do Polski. Stało się inaczej, bo chociaż oba państwa miały wspólnego monarchę, to jednak Litwa zachowała dużą odrębność. Odtąd jednak już do ostatniego rozbioru Polski (1795 r.) oba kraje były ze sobą związane unią.

Inne ważne unie Polski z Litwą.

  • Unia w Horodle (1413)
    Potwierdzono w niej odrębność Litwy od Polski, ale Litwini mieli nie łączyć się z wrogami Polski. Te szlacheckie rody litewskie, które przeszły na katolicyzm (nie wyznawały prawosławia), otrzymały takie same przywileje, jakimi cieszyło się polskie rycerstwo.
  • Unia lubelska (1569)
    Można ją uznać za najważniejsze wydarzenie w okresie panowania Zygmunta Augusta. Doprowadziła do ścisłego związku obu krajów. Odtąd Polacy i Litwini mieli mieć wspólnego władcę, wspólny sejm, razem prowadzić politykę zagraniczną i wojny. Odrębne dla obu krajów pozostawały: administracja, urzędy, wojsko i skarb.

Jakie było znaczenie chrztu Władysława Jagiełły?

Chrzest Jagiełły, a potem nawrócenie na wiarę katolicką Litwinów odbierały Krzyżakom pretekst do urządzania najazdów na Litwę, które były przecież wyprawami krzyżowymi. Litwa wchodziła teraz w krąg cywilizacji zachodniej i mogła czerpać z niej wzory potrzebne przy umacnianiu państwa.

Krótka charakterystyka władców z dynastii Jagiellonów

  • Władysław Jagiełło (lata panowania: 1386-1434)
    Pierwszy król z dynastii Jagiellonów, który był jednocześnie władcą i Polski, i Litwy. Wybitny władca, pogromca Krzyżaków. Starał się też utrzymać jedność obu krajów, co udało mu się zrealizować mimo silnego oporu części możnych litewskich, którzy byli przeciwni unii Polski z Litwą.
  • Władysław Warneńczyk (lata panowania: 1434-1444)
    Oprócz Polski władał także Węgrami. Stanął na czele koalicji antytureckiej. Turcy zagarniali wtedy państwa leżące na Bałkanach i zagrażali Węgrom. Budzili strach w całej Europie. Wyznawali islam. Papiestwo uznało ich za wrogów całego chrześcijaństwa i zabiegało o powstrzymanie ich naporu. Wojska chrześcijańskie dowodzone przez Warneńczyka zostały pokonane w bitwie pod Warną. Sam król poległ.
  • Kazimierz Jagiellończyk (lata panowania: 1447-1492)
    To za jego panowania trwała długoletnia wojna z Krzyżakami, zakończona podporządkowaniem Polsce ich ziem jako lenna. Kazimierzowi udało się także osadzić syna, Władysława, na tronie Węgier i Czech. Był także ojcem polskich królów: Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta I Starego.
  • Zygmunt I Stary (lata panowania: 1506-1548)
    Wcielił do Polski Mazowsze, które było dotychczas jej lennem. Walczył z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Zawarł korzystny pokój z Turcją, dzięki któremu długo nie dochodziło do wojen polsko-tureckich. Ostatecznie podporządkował Polsce Prusy. Jego panowanie uchodzi za czasy złotego wieku w Polsce – okres wyjątkowej pomyślności i potęgi kraju.
  • Zygmunt August (lata panowania: 1548-1572)
    To on doprowadził do zawarcia unii w Lublinie (1569), utrzymującej stały związek Polski i Litwy. Za jego czasów Inflanty stały się lennem Rzeczypospolitej i zwycięsko odparto wojska władcy Moskwy, Iwana Groźnego.

Jak ostatecznie pokonano zakon krzyżacki?

Samo zwycięstwo pod Grunwaldem (Władysław Jagiełło i książę Witold, 1410) nie wystarczyło do zmuszenia zakonu krzyżackiego do uległości. W latach 1454 – 1466 Polska toczyła wyczerpujący konflikt z Krzyżakami, zwany wojną trzynastoletnią. Dopiero po tych zmaganiach zawarto w 1466 r. pokój w Toruniu. Na jego mocy do Polski włączono Pomorze Gdańskie z samym bogatym miastem, ziemię chełmińską i michałowską, Warmię, Malbork i Elbląg. Te ziemie nazywano odtąd Prusami Królewskimi. Pozostała część państwa zakonnego (Prusy Krzyżackie), którego stolicą był teraz Królewiec, stała się lennem Polski.

Wielki mistrz Albrecht Hohenzollern próbował jednak za panowania Zygmunta I Starego uwolnić się od zależności od Polski. Stworzył koalicję wymierzoną przeciwko Rzeczypospolitej, do której wciągnął cesarza niemieckiego i Moskwę. Ostatecznie musiał jednak ulec. 10 kwietnia 1525 r. złożył hołd na rynku w Krakowie już jako władca świecki Prus (Prusy przestały być państwem zakonnym, jego ludność przeszła na luteranizm).
Niebezpieczeństwo grożące Polsce ze strony Prus pojawiło się dopiero w XVII w.

Dlaczego walczono z Moskwą?

Litwa w XIV w. zagarnęła olbrzymie połacie ziem ruskich. Rusini nieraz z zadowoleniem przyjmowali nowych władców, gdyż ci uwalniali ich spod jarzma Tatarów, którzy podbili Ruś w XIII w. Ich rządy były uciążliwe dla miejscowej ludności. Jednocześnie Wielkie Księstwo Moskiewskie zaczęło przyłączać do swojego terytorium księstwa ruskie. Konflikt między połączonym państwem polsko-litewskim o sporne ziemie był więc nieuchronny. Ruscy książęta zachowywali się różnie: część z nich uznawała zwierzchnictwo Litwy, inni Moskwy.

Szczególnie ciężkie wojny prowadzono na wschodzie za panowania Zygmunta I Starego. Toczyły się one w latach 1507-1508, 1512-1522, 1534-1537. W 1514 r. Polska utraciła ważną twierdzę Smoleńsk. Nie udało się jej odzyskać mimo wspaniałego zwycięstwa polskiego pod Orszą w tym samym roku.

Kto w czasach panowania Jagiellonów był przeciwnikiem Polski?

  • Oprócz zakonu krzyżackiego i Moskwy Jagiellonowie walczyli też z Turcją i odpierali najazdy tatarskie. W 1533 r. Polska zawarła jednak traktat z Turcją, który gwarantował obydwu krajom przyjaźń i nietykalność terytorium. Zygmunt I Stary i jego syn, Zygmunt August bardzo dbali, aby nie naruszyć pokojowych stosunków z mocarstwem tureckim i nie narazić się na olbrzymie koszty prowadzenia wojen z tym krajem.
  • Polacy wyprawiali się także do Mołdawii. Był to niewielki kraj, który musiał się liczyć z potężnymi sąsiadami – Polską, Turcją i Węgrami. Polska dbała o to, aby na tronie mołdawskim zasiadał władca przychylny dla niej.
  • Habsburgowie – to jednocześnie rywale i sojusznicy Jagiellonów. Habsburgowie wywodzili się z Austrii. Dzięki zręcznej polityce udało im się opanować trony wielu innych krajów. Po śmierci króla Czech i Węgier, Ludwika Jagiellończyka, Zygmunt I Stary nie podjął odpowiednich działań, aby objąć po nim spadek. Udało się to Habsburgom. Musieli jednak odpierać groźne najazdy tureckie wielokrotnie docierające w głąb ich ziem.

W jakich krajach poza Polską i Litwą panowali Jagiellonowie?

Rządzili nie tylko w Wilnie i w Krakowie.

  • W latach 1440-1444 Władysław Warneńczyk panował na Węgrzech.
  • W Czechach i jednocześnie na Węgrzech panował Władysław II Jagiellończyk i jego syn Ludwik II.
    Ten ostatni zginął w 1526 r. w bitwie z Turkami pod Mohaczem.

Ważne daty:

  • 1370 – umiera Kazimierz Wielki: koniec dynastii Piastów,
  • 1385 – unia Polski z Litwą w Krewie,
  • 1409-1411– wielka wojna Polski z Krzyżakami
  • 15.07.1410 – bitwa pod Grunwaldem
  • 1413 – unia w Horodle
  • 1454–1466 – wojna z zakonem krzyżackim
  • 1525 – hołd pruski
  • 1526 – wcielenie Mazowsza do Polski
  • 1533 – pokój z Turcją
  • 1561– Inflanty lennem Polski
  • 1569 – unia lubelska
  • 1572 – śmierć Zygmunta Augusta, ostatniego Jagiellona

 

Najsłynniejsze żony w dynastii Jagiellonów:

Jadwiga
Żona Władysława Jagiełły. Ta córka króla Węgier i Polski, Ludwika I Wielkiego, została w 1384 r. koronowana na króla Polski. Przyłączyła do Polski Ruś Halicką, czasowo opanowaną przez Węgrów. Zachowała po sobie bardzo dobrą pamięć. Wcześnie rozpoczęto starania o jej kanonizację, ale za błogosławioną uznano ją dopiero w XX wieku.

Elżbieta Rakuszanka
Żona Kazimierza Jagiellończyka, córka Albrechta II Habsburga. Słusznie nazywana matką królów polskich: miała sześciu synów, z których tron objęli Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt I Stary.

Bona Sforza
Małżonka Zygmunta I Starego. Córka księcia Mediolanu. Ta wykształcona i ambitna Włoszka próbowała narzucać swoją wolę królowi. Czasami jej się to udawało. Zgromadziła w Polsce wielkie bogactwa. Za jej sprawą na polskich stołach pojawiła się włoszczyzna: kalafior, por, seler, kapusta włoska.

 

Wielcy ludzie epoki Jagiellonów

Jan Długosz (1415 – 1480)
Napisał historię Polski, dzieło oparte na bogatym materiale źródłowym. Był także wychowawcą synów Kazimierza Jagiellończyka.

Mikołaj Kopernik (1473 – 1543)
Astronom, matematyk i lekarz. W swym dziele O obrotach sfer niebieskich zaprezentował heliocentryczną teorię budowy Układu Słonecznego. Przeciwstawił się w ten sposób obowiązującemu w jego czasach przekonaniu o Ziemi jako centrum wszechświata.

Wit Stwosz (1477 – 1496)
Jeden z największych rzeźbiarzy swego stulecia. Pracował w Krakowie. Jego ołtarz w kościele Mariackim w tym mieście można podziwiać do dzisiaj.

 

Jak wyglądała struktura władzy?

W XVI w. na czele państwa stał król, który był jednocześnie wielkim księciem litewskim. Władzę ustawodawczą sprawował sejm, składający się z izb: senatu i izby poselskiej. W czasie podejmowania uchwał obowiązywała jednomyślność, ale w praktyce o ich przyjęciu decydowała zgoda większości. Sejm kontrolował także finanse państwa.

 

Kto mieszkał w państwie Jagiellonów?

Polska nie była krajem jednolitym pod względem etnicznym. Polacy zamieszkiwali terytorium Korony, osiedlali się w miastach i wsiach Rusi Halickiej, a po unii lubelskiej (1569) wędrowali na terytoria południowe i wschodnie państwa Jagiellonów. Litwini byli rozsiani po całym wschodzie olbrzymiego państwa. Główną jednak masę ludności Wielkiego Księstwa Litewskiego stanowili Rusini. W miastach i we wsiach zamieszkiwali Niemcy, przybyli do Polski w czasach kolonizacji (szczególne jej nasilenie to wieki XIII i XIV). Miasta zamieszkiwali też Żydzi i Ormianie.

  • Mieszkańcy Rzeczypospolitej
    W XVI w. było ich ponad 8 milionów. Tylko 40 proc. z tej liczby to Polacy. Ludność ruska liczyła ponad 20 proc., Litwini ok. 15 proc., Niemcy ponad 10 proc., Żydzi prawdopodobnie 5 proc. Byli też Ormianie, Tatarzy, Szkoci (ci zaciągali się często do polskiego wojska).

Z kim musiał się liczyć król?

Chociaż najwyższą osobą w państwie był monarcha, to jednak gdy podejmował decyzje, musiał się liczyć ze zdaniem przedstawicieli możnych rodów. Byli to ludzie zbyt potężni, aby król mógł zignorować ich interesy czy sympatie. Kmitowie, Tarnowscy czy Zborowscy potrafili wpływać na decyzje władcy.

Kto miał najsilniejszą pozycję w kraju?

Szlachta, która zdecydowanie górowała znaczeniem politycznym nad innymi stanami (mieszczanie, chłopi). Dbała o swoje prawa i umiała je sobie wywalczyć. Zdobyła znaczne przywileje, o jakich nie mogły marzyć inne stany.

Już w 1374 r. w przywileju wydanym w Koszycach król zgodził się otrzymywać tylko jeden stały podatek płacony przez szlachtę. Ustalono go na 2 grosze z łanu. Jeżeli monarcha chciał uzyskać więcej pieniędzy, to musiał zabiegać o zgodę szlachty. Król musiał także wykupić szlachcica z niewoli, gdy ten dostał się do niej w okresie trwania wyprawy wojennej poza granicami państwa.

W 1422 r. Władysław Jagiełło zobowiązał się w przywileju podpisanym w Czerwińsku, że nie będzie więził ani karał szlachcica i konfiskował jego majątku bez prawomocnego wyroku sądowego.
Natomiast przywileje cerekwicko-nieszawskie (1454 r.) stanowiły, że król nie może wszczynać wojny ani ustanawiać nowych podatków bez zgody szlachty.

Jak liczna była szlachta?

W XVI w. szlachta stanowiła prawie 10 proc. całej ludności kraju. W żadnym innym europejskim państwie nie była ona tak liczna. Zwłaszcza na Mazowszu było dużo szlachty, przeważnie biednej, która po unii lubelskiej masowo ruszyła na wschód, spodziewając się tam znaleźć lepsze warunki życia.

Czym był folwark pańszczyźniany?

Były to gospodarstwa rolne należące do szlachty. Zaspakajały one potrzeby samego właściciela, ale ich głównym zadaniem była produkcja jak największej ilości artykułów (przede wszystkim zboża) na sprzedaż. Chłopi musieli zgodnie z obowiązującymi prawami pracować na pańskiej ziemi (stąd nazwa pańszczyzna) bez wynagrodzenia. Oczywiście ustalano, przez jaki czas mają to robić. Początkowo wymiar pańszczyzny nie był duży, tak że chłopi mogli równocześnie pracować we własnych gospodarstwach.

  • Co wywożono z Polski?
    Za granicę wędrowało z naszego kraju przede wszystkim zboże i surowce, takie jak futra, len, konopie, wosk, woły. Wysyłano także drewno (budulec na okręty), popiół i smołę.
  • Co sprowadzano do naszego kraju?
    Były to przede wszystkim wyroby przemysłowe, ale też duże ilości przypraw (korzenie), drogie gatunki tkanin czy doskonałe wina.

Jak wyglądały miasta?

Większych miast, liczących ponad 10 tysięcy mieszkańców, było niewiele. Na ich czoło zdecydowanie wybijał się Gdańsk. Przez ten portowy ośrodek przechodziło polskie zboże, zanim dotarło do krajów Europy Zachodniej. Jego mieszkańcy bogacili się więc na handlu nim, stać ich było na wznoszenie wspaniałych kamienic, luksusowe meble i bogate stroje. Ważnymi miastami były Kraków, Poznań, Toruń, Elbląg, Lublin, Wilno i Lwów. Najwięcej miast znajdowało się na terenie Prus Królewskich. Ich przyłączenie do Polski po zakończeniu wojny trzynastoletniej miało olbrzymie znaczenie dla rozwoju całego kraju.

Kiedy powstała w Polsce pierwsza drukarnia?

Założono ją w Krakowie w 1473r. Wynalazek druku miał olbrzymie znaczenie. Przyspieszony został obieg informacji, docierała ona do szerszego grona odbiorców. Wkrótce zaczęły powstawać nowe drukarnie (Jana Hallera, Hieronima Wietora). Pierwsza książka w języku polskim ukazała się w 1513 r. w drukarni Floriana Unglera.

W jakich warunkach żyli chłopi?

Już pod koniec XV w. nie mogli swobodnie opuszczać wsi. Tylko jeden przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić wykonywany zawód, a więc np. wywędrować do miasta. Na początku następnego wieku spory między chłopami a szlachtą sądziła sama szlachta, trudno więc było mówić o bezstronności wyroku. Mimo to jeszcze przez całe XVI stulecie sytuacja chłopów nie była taka ciężka. Ludność wiejska korzystała z pomyślnej sytuacji gospodarczej ziem polskich i bogaciła się np. na handlu zbożem. Zdecydowane pogorszenie jej położenia nastąpiło dopiero po wielkich wojnach w drugiej połowie XVII w., kiedy olbrzymie tereny kraju zostały zniszczone, a wiele wsi uległo całkowitej zagładzie.

Jakie wyznania religijne były w Polsce?

Oprócz Kościoła katolickiego, do którego należała większość Polaków a potem także Litwinów, na naszych ziemiach żyli wyznawcy prawosławia (Rusini, ale i Litwini) i Żydzi wyznający judaizm. W XVI w. po wystąpieniu Marcina Lutra w Wittenberdze pojawili się i u nas zwolennicy reformacji, czyli protestanci. Chociaż król Zygmunt Stary wydał dużo rozporządzeń skierowanych przeciwko nim, grożąc szerzycielom nowej wiary wygnaniem i konfiskatą dóbr, to jednak nie były one przestrzegane. Wkrótce więc w Polsce pojawiło się dużo zborów (domów modlitwy) i szkół protestanckich.

W jaki sposób Kościół katolicki bronił się przed wpływami reformacji?

Rozpoczęto wznoszenie dużych, bogato zdobionych świątyń. Święta i uroczystości kościelne otrzymały wspaniałą oprawę, towarzyszyły im śpiewy i inscenizacje. Miało to przyciągać tłumy, ukazywać potęgę Kościoła. Jednym z najważniejszych kroków było powołanie zakonu jezuitów (1540 r.). Jego celem była właśnie walka z reformacją. Do Polski sprowadził ich kardynał Hozjusz w 1564 r. Jezuici zakładali szkoły, w których poziom nauczania był wysoki. Szlachta chętnie posyłała do nich swych synów.

Skąd docierały do Polski wpływy renesansu?

Ten wielki prąd umysłowy płynął do Polski ze swojej kolebki, Włoch, a także z południowych Niemiec i Niderlandów. W Polsce działali włoscy architekci, którzy m.in. przebudowali Wawel. Wzniesiono wtedy słynną kaplicę Zygmuntowską (1517-1533), liczne renesansowe zamki (Krasiczyn, Baranów), ratusze miejskie i kamienice mieszczańskie. Odrodzenie przyniosło ze sobą rozwój literatury. Tworzyli wtedy: Mikołaj Rej (1505-1569), Jan Kochanowski (1530-1584).