Geneza

  • Z inicjatywy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego doszło do zawiązania trójzaborowego spisku, którego centrum kierownicze znajdowało się w Wielkopolsce (tzw. Centralizacja Poznańska wyłoniona ­z wcześniejszego Komitetu). Koncepcje polityczne rodziły się w rywalizacji ze Związkiem Plebejuszy, który z powodu zdrady został rozbity. Kwestia chłopska w zaborze pruskim była już niemal rozwiązana (rząd przeprowadzał tam akt uwłaszczenia od lat dwudziestych), w pozostałych nadal był palącym problemem.
  • Kolejny donos w listopadzie 1845 roku spowodował aresztowanie przywódców przewidzianego na rok następny powstania, m.in. Ludwika Mierosławskiego (wodza) oraz Karola Libelta (prezesa rządu). Mimo to zdecydowano się na rozpoczęcie powstania, bowiem przygotowania do niego zaszły już zbyt daleko.
  • W założeniach powstanie miało mieć zasięg trójzaborowy. Głównym wrogiem pozostawała Rosja, działania przeciw Prusom i Austrii zakładały uniemożliwienie współpracy między zaborami. Plany te cechował pewien romantyczny optymizm, jeżeli uzmysłowimy sobie kompletny brak wyszkolonych ludzi i broni. Łudzono się, że armia powstanie z dnia na dzień, że wstąpią do niej chłopi zwabieni hasłami uwłaszczania. W rzeczywistości żywiołowość, brak organizacji, agitacji wśród włościan dawały o sobie znać już w fazie przygotowań.

Przebieg powstania

  • Powstanie rozpoczęło się w Rzeczypospolitej Krakowskiej przewidzianej na centrum powstania, z racji pewnych ograniczonych dotychczasowych swobód (20 lutego 1846). Nieliczny oddział austriacki opuścił podwawelski gród, gdzie uformował się Rząd Narodowy (Jan Tyssowski, Ludwik Gorzkowski, Aleksander Grzegorzewski, do których grona dołączył energiczny Edward Dembowski). Po kilku dniach Jan Tyssowski ogłosił się dyktatorem. Rząd wydał manifest dekretujący uwłaszczenie oraz zniesienie barier stanowych.
  • W Galicji powstanie wybuchło w Tarnowskiem i Przemyskiem. Wkrótce doszło jednak do tragedii. Austriacy, wykorzystując naiwność i ciemnotę chłopów, namówili ich do ataku na dwory szlacheckich (tzw. rabacja). W ten sposób zemściło się nieodpowiednie przygotowanie powstania i zlekceważenie znaczenia kwestii chłopskiej.
  • Dzięki rabacji (tak nazwano ową galicyjską rzeź pod wodzą Jakuba Szeli) powstanie w ciągu tygodnia zostało stłumione chłopskimi rękoma. Paradoksalnie, nawet w Chochołowie, gdzie chłopami odpowiednio pokierowano i przyłączyli się oni do powstania, pokonali ich sąsiedzi (Biały i Czarny Dunajec), manipulowani przez Austriaków. Sytuację tę próbował odwrócić Dembowski, organizując procesję na Podgórzu koło Krakowa (pierwsze dni marca). Został jednak zastrzelony. Wkrótce powstanie ostatecznie upadło. Grupa Kaszubów pod wodzą nauczyciela Floriana Ceynowy opanowała na krótko Starogard Gdański. Podobna próba zdobycia poznańskiej cytadeli skończyła się kompletnym fiaskiem.
  • W zaborze rosyjskim powstanie upadło szybciej, niż zdążyło się rozpocząć.

Skutki powstania

  • Likwidacja Rzeczypospolitej Krakowskiej i włączenie jej do Austrii.
  • Kres przywództwa politycznego emigracji.
  • Uświadomienie sobie przez współczesne elity wagi kwestii chłopskiej.