Reformacja religijna stała się szybko również wielkim ruchem społeczno-politycznym i to nadało jej dynamizmu. Jak często bywa, przerosła w skutkach najśmielsze oczekiwania tych, którzy ją zapoczątkowali. Doprowadziła nie tylko do rozłamu w zachodnim chrześcijaństwie, ale i spowodowała głębokie konflikty natury politycznej, w pewnych momentach (np. wojna chłopska) doprowadzające do ogólnego zamętu.

Zwolennicy Lutra, wywodzący się z różnych grup społecznych i mający często sprzeczne interesy, nie stanowili monolitu. Niezależnie od grupy umiarkowanych zwolenników lidera reformacji, zaistniał i zdobył wielu sympatyków radykalny nurt plebejsko-chłopski pod przewodnictwem Tomasza Müntzera, wspierany także przez część drobnego rycerstwa.

  • W latach 1522-1523 część zubożałego rycerstwa, pod wodzą Franciszka von Sickingen powstała przeciw feudałom kościelnym. Nie obyło się też bez napadów na majątki możnowładców świeckich, co przyspieszyło wspólne wystąpienie zagrożonych i umożliwiło stłumienie buntu. Drobna szlachta utraciła resztki politycznej niezależności, stając się narzędziem w ręku książąt.
  • O wiele poważniejszy charakter miała wielka wojna chłopska w Niemczech w latach 1524-1525. Jej głównymi ogniskami były: Szwabia (wojna rozpoczęła się w Schwarzwaldzie), Frankonia i Saksonia. Z czasem wojna ogarnęła Alzację, część Tyrolu, górną Austrię, Styrię, Karyntię i Krainę. Chłopski bunt, zmierzający do „budowy królestwa Bożego na ziemi”, najradykalniej objawił się w Turyngii i Saksonii, gdzie aktywnie działał lider plebejskiego nurtu reformacji Tomasz Müntzer. Chłopi ujęli swoje postulaty w 12 artykułach, domagając się m.in. zwrotu lasów, pastwisk, łąk, prawa do polowania i łowienia ryb, zmniejszenia danin, zwolnienia od pańszczyzny, swobodnego wyboru duchownych i likwidacji dziesięciny na rzecz Kościoła. Sam Luter, obserwując rozwój powstania, odżegnał się od niego i potępił rebeliantów. Ci z kolei, wykorzystując zaskoczenie przeciwnika opanowali wiele miast i zmusili ich ludność do przyłączenia się do buntu. Podobnie uczyniła część drobnego rycerstwa (szlachty), jak np. jeden z wodzów rebelii Götz von Berlichingen. Dochodziło do wielu aktów okrutnego ludowego samosądu, np. w Weinsberg zamordowano znienawidzonego hrabiego Helfenberga wraz z grupą szlachty.
  • W kwietniu i maju 1525 r. powstanie osiągnęło apogeum. Chłopom udało się przyłączyć do rebelii miasto Heilbronn, a nawet zdobyć Stuttgart. Sama szlachta, początkowo zaskoczona, przystąpiła do kontrakcji wykorzystując żywiołowość ruchu, brak jednolitego przywództwa, doświadczenia i zdecydowanej woli walki.
  • Książęta przystąpili do kontrofensywy. Jeden z nich, Jerzy von Waldburg, pobił siły chłopskie pod Leipheim, a potem pod Böblingen. Wojska landgrafa heskiego Filipa i księcia saskiego Jerzego rozgromiły 14-15.05.1525 pod Frankenhausen turyngeńskich chłopów pod wodzą samego Müntzera.
  • Wkrótce padło centrum buntu – Mühlhausen, a sam Müntzer został schwytany i stracony. W czerwcu nad rzeką Tauber pokonano inną silną grupę rebeliantów, a ostatnie punkty oporu w Tyrolu padły w 1526 r. (dowodził tam chłopami Michał Gaismair). Nastąpił teraz okres surowych, niezwykle krwawych represji. Luter pod wpływem wojny chłopskiej zmienił swoje zapatrywania na temat tolerancji oraz tworzenia własnej organizacji kościelnej tylko na podstawie gminy i zespołu wiernych. Przerażony gwałtownością wypadków uważał teraz, że władza świecka powinna przejąć kontrolę nad problemami religijnymi, że państwo winno mieć prawo pociągnąć do odpowiedzialności inaczej myślących. W praktyce było to równoznaczne ze zwierzchnością władz świeckich nad Kościołem.
  • W Szwajcarii, zwłaszcza w jej niemieckojęzycznej części sporo zamieszania wywołał Ulrich Zwingli, który pod wpływem Lutra zerwał z katolicyzmem w 1523 (sam też był księdzem) i rozpoczął budowę własnego Kościoła, rozpoczynając od Zurychu. Wobec różnic między dwoma reformatorami (dysputa w 1529 w Marburgu) nie doszło do stworzenia wspólnego z luterańskim obrządku. W Szwajcarii rozgorzała wojna domowa zwinglistów z katolikami. „Prorok” z Zurychu padł w bitwie pod Kappel w 1531 r., a jego następca – Bullinger doszedł później do kompromisu z Kalwinem.
  • Sporo zamieszania wywołali też anabaptyści, nawiązujący do nauk Müntzera. Ta (powstała w Zurychu) anarchizująca sekta, odrzucająca chrzest dzieci i nawołująca do przyjmowania tego sakramentu przez dorosłych, była prześladowana w różnych krajach Rzeszy, ale ostatecznie znalazła posłuch w Münster (1534 r.). Liderzy ruchu: Jean z Lejdy, Jan Matthys i Bernard Knipperdolling przejęli władzę i zmusili do ucieczki biskupa, do niedawna zwierzchnika miasta (Münster było księstwem biskupim).
  • Wkrótce anabaptyści rozpędzili radę miejską usiłując stworzyć od podstaw „królestwo Syjonu” czy też „nowe Jeruzalem”. Wprowadzono równość majątkową, wielożeństwo, niszczono wyposażenie kościołów, zwłaszcza dzieła sztuki uznane za „bezbożne bałwany”. Nastąpił terror, a krytyków nowej władzy bezwzględnie tracono. Po śmierci Matthysa, który usiłował „nawracać” okoliczną ludność (zabito go podczas „misji”), władzę przejął Jan z Lejdy. Mimo szalejącego głodu, rządząca grupa oddawała się zabawom i ucztom. Sam fanatyczny lider uważał się za nowego króla Dawida, a jedną ze swoich żon publicznie stracił za kilka słów krytyki. W czerwcu 1535 r., po półtorarocznych rządach anabaptystów miasto zdobył na czele zwerbowanych wojsk biskup. Fanatycy zginęli w walce bądź w strasznych mękach.

Wiosną 1529 r., na sejmie Rzeszy w Spirze, występujący w imieniu cesarza Karola V arcyksiążę Ferdynand (młodszy brat) zażądał przywrócenia pełnej jurysdykcji biskupiej i anulowania postanowień sprzed 3 lat, iż książęta mogą postępować wobec poddanych według swojego sumienia. Zaprotestowali wówczas zwolennicy reformacji, stąd nadana im potem nazwa „protestanci”.

  • Protestanccy władcy i sprzyjające nowinkom religijnym miasta zawiązały w 1531 r. Związek Szmalkaldzki. Związek miał charakter sojuszu polityczno-wojskowego, a na jego czele stanęli książęta: Jan i Fryderyk sascy oraz Filip heski. Wpływy reformacji rozszerzały się, zagrażając pozycji cesarza, jako że protestanccy książęta najczęściej pozostawali w głębokiej opozycji wobec politycznego centrum (kolejne przemieszanie religii z polityką).
  • Karol V w latach 1542-43 pokonał krnąbrnego księcia Wilhelma, władcę Kleve zabierając mu Geldrię (już w Niderlandach), a po konfliktowym sejmie ratyzbońskim doszło (1546-47) do otwartej wojny ze Związkiem Szmalkaldzkim, który cesarz rozgromił pod Mühlbergiem (1547). Triumf Karola V nie trwał długo. Jesienią 1551 r. protestanci podjęli znowu walkę, uzyskując nawet poparcie francuskiego króla Henryka II. Mimo zawarcia rozejmu w Passawie (1522), wojna rozszerzała się, a sam cesarz o mały włos nie trafił do niewoli podczas walk w Tyrolu. W 1555 r. katolicy i luteranie, wyczerpani konfliktem zawarli w Augsburgu pokój, daleki od litery tolerancji, uznający jednak faktycznie protestantów za partnera i stronę. Pokój wprowadzał sławną zasadę „cuius regio eius religio” (czyj kraj, tego religia) i na kilkadziesiąt lat przerwał wojny religijne w Rzeszy.
  • Nie ominęły one Francji. Kraj ten odniósł wiele zniszczeń i narażony został na obcą (hiszpańską) interwencję. We Francji wyznawców pozyskała inna wersja reformacji, stworzona przez syna tej ziemi, Jana Kalwina. Francuskich kalwinistów zwano popularnie hugenotami. Tu również z religijnymi sprzęgły się czynniki polityczne – do zwolenników reformacji przyłączyła się część szlachty przeciwna monarchii. W sumie jednak wśród hugenotów przeważali mieszczanie, choć nie brakowało i książąt krwi (Burbonów czy panów de Conde).
  • Duże niezadowolenie w całym państwie, także wśród katolików, budziła rosnąca pozycja rządu Gwizjuszy, mających przemożny wpływ na dworze Franciszka II. Wśród radykalnego odłamu hugenotów zrodziła się w 1560 r. szalona myśl, aby porwać króla i odseparować go od doradców. W marcu 1560 r. grupa kalwinistów podjęła próbę zawładnięcia zamkiem w Amboise, gdzie kwaterował wówczas Franciszek II. Szalony plan nie powiódł się, a spiskowcy zapłacili zań życiem, umierając w wymyślnych torturach zgotowanych przez Gwizjuszy. Po szybkim zgonie króla jego tron przejął młodszy brat, Karol IX, ale faktyczną władzę sprawowała matka i długotrwała regentka, Katarzyna Medycejska.
  • Wydawało się, że jest jeszcze szansa na kompromis, ale wskutek zacietrzewienia stron (przykładem „debata” w Poissy w 1561 r.) doszło do szeregu religijnych wojen domowych, wyniszczających kraj i ludzi. Rozpoczęły się od rzezi hugenotów w Vassy w 1562 r. przez żołnierzy Gwizjuszy. W stoczonej w tym samym roku bitwie pod Dreux katolicy pokonali protestantów, którzy wkrótce „odwzajemnili się” zabójstwem Franciszka Gwizjusza (1563) podczas blokady Orleanu. Po roku walk doszło do kompromisowego układu w Amboise. Obie strony nie były nim jednak specjalnie zachwycone i wkrótce doszło do kolejnych wojen w latach 1567-68 (m.in. bitwa pod Saint Denis) oraz 1568-1570 (boje pod Moncontuor i Jarnac). Na czoło obozu katolickiego, niezależnie od rodziny królewskiej (Karol IX i jego bracia – Henryk III – „nasz” Walezy, Franciszek d’Alencon oraz matka Katarzyna) wybili się Henryk i Ludwik Gwizjusze, obaj o nienasyconych ambicjach. Niekwestionowanym liderem strony protestanckiej, obok Henryka Burbona, członka szeroko pojmowanego rodu monarszego, był admirał Coligny.
  • W pewnym momencie zaświtała wątła nadzieja na zakończenie okrutnych wojen domowych. Kompromis miało wzmocnić małżeństwo księcia Henryka de Bourbon z Małgorzatą, siostrą króla Karola (sławną „królową Margot”) zawarte w lipcu 1572 r. 24.08.1572 r. – w noc św. Bartłomieja – z nie do końca wyjaśnionych przyczyn, choć niewątpliwie z inicjatywy intrygującej matki monarchy, Katarzyny doszło do sławnej masakry zgromadzonych w Paryżu protestantów, w tym i admirała Coligny`ego.
  • Oczywiście rzeź owa sprowokowała nową wojnę, trwającą około roku, przerwaną polską mediacją i kandydowaniem na tron Rzeczypospolitej Henryka Walezego. Już po kilku miesiącach wybuchł kolejny, piąty konflikt (1574-1576), zakończony już za panowania we Francji pierwszego polskiego króla elekcyjnego. Podczas tych walk udało się zbiec z Paryża Henrykowi Burbonowi. Nowy, tolerancyjny dla hugenotów kompromis wywołał gniew katolickich ortodoksów z Gwizjuszami na czele. Zawiązali oni tzw. Świętą Ligę i wkrótce doprowadzili do szóstej już wojny w latach 1577-80, tradycyjnie nierozstrzygniętej, nie przynoszącej żadnego przełomu. Henryk Burbon ujawnił w niej swoje talenty wojskowe (zdobycie Cahors). Po kilku latach przerwy doszło do wznowienia walk i siódmej wojny (1586-1589). Król o mały włos nie stał się zakładnikiem zdominowanej przez Gwizjuszy Ligi, szczególnie popularnej w Paryżu i musiał salwować się ucieczką.
  • Po stronie katolickiej pojawiły się hiszpańskie posiłki, a po hugenockiej – niemieckie. Burbon odniósł efektowne zwycięstwo w bitwie pod Coutras. Walezemu udało się zwabić do swojej rezydencji w Blois Henryka Gwizjusza i zgładzić go, co wzmocniło zacietrzewienie „ligowców”. Logicznym następstwem stał się sojusz króla z Burbonem, notabene pretendentem do tronu. Fanatyk religijny zamordował w 1589 r. Henryka III, co formalnie uczyniło jego następcą Burbona (ortodoksyjni katolicy nie zamierzali tego uznać), a także przyczyniło się do ósmej już wojny religijnej w latach 1589-94. Henryk IV, pomimo zwycięstw był ciągle za słaby, by spacyfikować całe państwo, zwłaszcza stolicę. Sytuację odmieniła konwersja religijna w kierunku katolicyzmu. Zmęczone społeczeństwo, poza grupami nieprzejednanych „ligowców”, poparło wówczas Burbona. Henryk IV zakończył ciąg okrutnych wojen domowych, symbolicznie zamkniętych edyktem tolerancyjnym wydanym w Nantes (1598) oraz wyrzuceniem hiszpańskich interwentów.
  • Reformacja, w kalwińskim głównie wydaniu, zdobyła stosunkowo szybko wielu wyznawców w północnej (zwłaszcza) części bogatych i zurbanizowanych Niderlandów, będących pod panowaniem hiszpańskim (z racji mariaży politycznych z domem panującym w Burgundii). Protestancka gorliwość, czasami nawet fanatyzm zwolenników reformacji (np. zniszczenie z furią cennego wyposażenia katedry w Antwerpii) spotkały się z katolicką ortodoksją króla Filipa II. Wydał on edykty wymierzone w zwolenników religijnych nowinek. Sprowadził do Niderlandów jezuitów i prześladował tutejszych protestantów. Na dodatek pogorszyła się koniunktura gospodarcza związana z wewnątrzniemieckimi konfliktami i konkurencją angielską, co dodatkowo psuło nastroje. W kwietniu 1566 r. w Brukseli delegacja szlachty złożyła uroczysty protest (na piśmie) w pałacu namiestniczki królewskiej, księżnej Małgorzaty de Burma. Strona rządowa określiła „petentów” mianem „gezów”, czyli żebraków, stąd późniejsza nazwa całego antyhiszpańskiego obozu. Władze zdecydowały jednak wejść na drogę surowych represji: odrzuciły myśl kompromisu z umiarkowanym odłamem opozycji i posłużyły się wygodnym pretekstem ludowego buntu skierowanego przeciw Kościołowi (tzw. ruch obrazoburczy) z lat 1566-67. Żywiołowy ruch spacyfikowali umiarkowani, z księciem Wilhelmem Orańskim na czele, ale Filip II wysłał do Niderlandów silną armię pod wodzą księcia Alby i powołał Radę Zaburzeń do likwidacji jakiejkolwiek opozycji (1567). Nastał czas krwawego terroru, zginęło wielu niewinnych ludzi, m.in. niektórzy liderzy umiarkowanych (np. Egmont czy Hoorn). Na kraj spadły dodatkowe ciężary podatkowe. W rezultacie w 1568 r. rozpoczęła się wojna, przybierająca z czasem narodowowyzwoleńczy charakter o religijnej podbudowie. Jednym z głównych wodzów zbuntowanych gezów był książę Wilhelm. Alba, choć odniósł sporo sukcesów, rebelii nie był w stanie stłumić. W 1572 r. powstańcy opanowali Briel u ujścia Mozy, co niektórzy uważają za oficjalny początek konfliktu, faktycznie już trwającego. Holendrzy otrzymywali pomoc od swych współwyznawców z Niemiec i Francji, choć po nocy św. Bartłomieja stała się ona mniejsza. Zniecierpliwiony Filip II odwołał księcia Albę, którego zastąpili mniej bezwzględni namiestnicy: Zuniga i Juan de Austria. Wojna trwała, choć kontynuowano, niestety bezskutecznie, rozmowy.
  • Pod wpływem wieści o masakrze dokonanej przez żołdaków z hiszpańskiego garnizonu w Antwerpii (1576) nastąpiło ożywienie tlącego się powstania, a wybuch gniewu o charakterze ogólnonarodowym zniósł niemal w całych Niderlandach habsburskie rządy. Rebelia dotarła nawet do Brukseli, a zebrane w Gandawie Stany Generalne zbuntowanych prowincji proklamowały oficjalnie walkę z Hiszpanami o przywrócenie dawnych wolności (tzw. pacyfikacja gandawska z 8.11.1576). Południe Niderlandów aktywnie włączyło się do walki, ale dosyć szybko ujawniły się wewnętrzne podziały wśród mieszkańców zrewoltowanych Niderlandów. Elity szlachecko-mieszczańskie katolickiego przeważnie południa (w przeciwieństwie do bastionów reformacji na północy) gotowe były na kompromis z Habsburgami. Na dodatek południe ogarnęły w 1578 r. ludowe zamieszki o antykościelnym i antyfeudalnym obliczu. Podziały wykorzystywali Hiszpanie stosując na przemian metodę „kija i marchewki”. Południowe prowincje zgodziły się na kompromis i w styczniu 1579 r. podpisały tzw. unię w Arras. Bardziej radykalna, zdecydowanie antyhiszpańska i kalwińska północ w tym samym niemal czasie odpowiedziała unią w Utrechcie (23.01.1576). Don Juan rozbił siły gezów pod Gembleuz (1578), ale ci z kolei zdołali opanować Amsterdam. Po nagłej śmierci hiszpańskiego namiestnika zastąpił go nowy świetny wódz, Aleksander Farnese, wyspecjalizowany w zdobywaniu twierdz. W ciągu kilku lat (1579-85) opanował takie ważne miasta, jak Maastricht, Malines, Tournai, Cambrai, Ypres, a nawet Gandawa (1584) i Antwerpia (1585). Także Bruksela wpadła w hiszpańskie ręce.
  • Na północy po zawarciu unii w Utrechcie powstawały nowe struktury władzy w postaci Rady Rządzącej zjednoczonych prowincji północnych. Wreszcie, 26.07.1581 r., zebrane w Hadze Stany Generalne północy ogłosiły detronizację Filipa II, co oznaczało proklamację niepodległości. Generalnym namiestnikiem, tzw. stadthouderem został książę Wilhelm Orański (zamordowany w 1584 r. przez habsburskiego agenta). Farnese z kolei, mimo kolejnych sukcesów, np. opanowania Sluis w 1586 r., został przez ponurego i ponoć zazdrosnego o sławę króla Filipa II odsunięty od prowadzenia ofensywy w Niderlandach. Poważnym ciosem dla hiszpańskich nadziei odzyskania zbuntowanych prowincji stała się porażka wysłanej w 1588 r. przez Filipa II przeciwko Anglii (rywalizującej z iberyjską monarchią) tzw. Wielkiej Armady. Walki w Niderlandach oczywiście trwały, ale stopniowo traciły rozmach. Syn Wilhelma, Maurycy Orański w latach 1591-94 zadał serię ciosów Hiszpanom (np. Nimjegen, Deventer, Groningen, Steenwyck). Nawet śmierć Filipa II niewiele zmieniła. Nowy król, Filip III, usiłował raz jeszcze złamać opór Niderlandów, wysyłając armie Fr. Mendozy i A. Spinoli. Pierwszy został rozgromiony pod Nieuwport (1600), a drugi, choć opanował broniącą się od kilku lat Ostendę (1604), nie zdołał Holendrów pokonać. Po długich rokowaniach, w 1609 r. strony zawarły rozejm, świadczący o faktycznym, choć nieformalnym uznaniu przez Hiszpanię niepodległości północnych prowincji. Ostatecznie Hiszpania pogodziła się z ich utratą dopiero w 1648r.. W Europie Zachodniej pojawiło się nowe, mimo zniszczeń wojennych zamożne i dysponujące silną flotą państwo o zaawansowanych, kapitalistycznych przeobrażeniach – potencjalny rywal nie tylko przegrywającej Hiszpanii, ale też i Anglii.

Datownik

1517 – wystąpienie Marcina Lutra
1522-23 – powstanie drobnego rycerstwa.
listopad 1524 – czerwiec 1525 – tzw. wojna chłopska w Niemczech
maj 1525 – rozgromienie rebeliantów chłopskich pod Frankenhausen
1523-31 - działalność publiczna Ulricha Zwinglego
luty 1533-czerwiec 1534 – rządy anabaptystów w Münster (religijny totalitaryzm)
1542-43, 1546-47, 1552-1555 – wojny religijne w Niemczech; pierwsza faza zwycięska dla Karola V, końcowa nierozstrzygnięta, zakończona kompromisowym pokojem w Augsburgu (1555).
1560-1573 – panowanie Karola IX 1562-1594 – wojny religijne we Francji (razem 8)
24.08.1572 – noc św. Bartłomieja i masakra przebywających w Paryżu hugenotów.
1574-1589 – panowanie Henryka III Walezego
1589-1610 – panowanie Henryka IV Burbona
1598 – edykt nantejski wprowadzający tolerancję religijną dla hugenotów
1558-1598 – panowanie ultrakatolickiego Filipa II w Hiszpanii
1566 – „pacyfikacja gandawska”
1566-67 – tzw. powstanie ludowe w Niderlandach
1568 – początek powstania w Niderlandach, przybierającego stopniowo na sile, od 1572 do 1576 r. mającego charakter rewolucji burżuazyjnej; potem już – wojny wyzwoleńczej trwającej do 1609 r.
6.01.1576 – unia w Arras podpisana przez prowincje: Artois Hainout i część Flandrii
23.01.1576 – Unia w Utrechcie podpisana przez 7 prowincji północnych: Holandię, Zelandię, Geldrię, Fryzję, Utrecht, Groningen, Overijssel i flamandzką część Flandrii
26.07.1581 – ogłaszanie niepodległości przez prowincje północne
1588 – porażka Wielkiej Armady
1600 – klęska Hiszpanii pod Nieuwport
1609 – zawarcie rozejmu i nieformalne uznanie niepodległości Niderlandów północnych