Geneza

  • Niepodległościowe aspiracje narodu.
  • Osłabienie Rosji po wojnie krymskiej (1853-1855 przegranej przez państwo carów z koalicją Anglii, Francji, Turcji).
  • „Wiosna posewastopolska”, czyli pewna liberalizacja stosunków w imperium rosyjskim, procentująca reformami: uwłaszczeniową z 1861 roku i wypuszczeniem więźniów politycznych, co praktycznie oznaczało także powrót polskich zesłańców.
  • Manifestacje patriotyczne organizowane przez powstające kółka spiskowe od końca lat pięćdziesiątych (częściowo z inicjatywy emigracyjnej, częściowo zaś lokalnej), rozbudzające świadomość polityczną społeczeństwa, aktywizujące do wystąpień i prowokujące zaborcę do reakcji. Najważniejsze z manifestacji to: pogrzeb generałowej Sowińskiej, pogrzeb arcybiskupa Fijałkowskiego, manifestacja z okazji 30-lecia bitwy grochowskiej czy też demonstracja 8 kwietnia 1861 roku – podczas której doszło do masakry.
  • Działalność margrabiego Wielopolskiego, konserwatysty, lojalisty, zwolennika ugody z Rosją i przeciwnika walki zbrojnej, który wprowadził jednak kilka pożytecznych reform: spolszczenie administracji, reaktywowanie uniwersytetu – Szkoły Głównej, oczynszowanie, utworzenie Rady Stanu (namiastka rządu).
  • Spisek powstańczy zawiązany po masakrze dokonanej 8 kwietnia 1861 roku.
  • Aresztowania spiskowców i zdemaskowanie kons­piracji.
  • Branka – pomysł Wielopolskiego mający na celu osłabienie spisku poprzez selektywny pobór do armii carskiej wśród środowisk zaangażowanych w akcję konspiracyjną; zdesperowana młodzież wymogła na centrali (Komitet Centralny Narodowy) fatalną decyzję o wybuchu powstania.

Przebieg

  • Powstanie rozpoczęło się tydzień po brance, w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku. W dwudziestu kilku punktach na garnizony rosyjskie uderzyli spiskowcy mający tylko kilka tysięcy sztuk broni, „wyposażeni” przede wszystkim w manifesty: ogłaszający powstanie narodowe, uwłaszczeniowy i znoszący bariery stanowe. Powstanie od samego początku, z racji stosunku sił, przybrało charakter partyzancki. Władza spoczywała w Rządzie Narodowym wyłonionym z KCN (Komitet Centralny Narodowy), raz po raz jednak dochodziło do starć, będących wyrazem walki pomiędzy stronnictwami.
  • Pierwszy zamach stanu przeprowadzili w lutym 1863 roku zwolennicy Ludwika Mierosławskiego, niestrudzonego awanturniczego generała. Po kilku klęskach skompromitowany wódz zbiegł, a dyktatura upadła. W marcu do powstania przyłączyli się biali dążący do wpływu na bieg wydarzeń. Z ich strony wyszła inicjatywa przekazania władzy w ręce wsławionego zwycięstwami generała Mariana Langiewicza. Po pewnym czasie został on jednak zmuszony do opuszczenia kraju i internowany w Austrii.
  • Władza powróciła w ręce rządu, w którym główne role odgrywali Stefan Bobrowski i Agaton Giller. Po kolejnym zamachu skrajnych czerwonych władza przeszła w ręce Karola Majewskiego (związanego z ugrupowaniem białych). Pod koniec roku, gdy powstanie gasło, władzę przejął Romuald Traugutt, trzeci i najlepszy z dyktatorów, usiłujący przekształcić powstańcze oddziały w regularne wojsko i nadać impulsów walce, zachęcając do udziału w niej chłopów.

Zakończenie konfliktu

  • Orędownikiem interwencji był cesarz Napoleon III usiłujący zjednać do tego pomysłu Anglię, Turcję, Austrię i Szwecję. To właśnie dzięki przychylności Napoleona III do powstania przyłączyli się biali i Hotel Lambert. Syn księcia Adama, Władysław Czartoryski pełnił rolę ministra spraw zagranicznych walczącego narodu.
  • Interwencja ograniczyła się jedynie do not dyplomatycznych, ale w Rosji posłużyła do rozpętania antypolskiej i antyzachodniej histerii. Z rzeczywistą pomocą pospieszyli ochotnicy innych narodowości. Najwięcej było dezerterów z armii rosyjskiej, reprezentujących całą mozaikę narodowościową imperium (np. Potiebnia), potem Francuzów (np. Rochebrun), Włochów (płk Nullo), ale także Węgrzy, Szwedzi, Niemcy, Szwajcarzy itd.
  • Wiosną 1864 roku powstanie wyraźnie gasło. Represje i przewaga wroga czyniły swoje. Ukoronowaniem działań Rosjan było aresztowanie, osądzenie i stracenie Traugutta (sierpień 1864).

Ostatnie oddziały partyzanckie utrzymały się do jesieni 1864 roku. Było to najdłuższe z polskich powstań, trwało bowiem aż 18 miesięcy.

Przyczyny porażki

  • Narzucony przez wroga termin powstania (branka).
  • Rosnąca dysproporcja sił podczas walki.
  • Brutalność wroga, np. zastosowanie zasady zbiorowej odpowiedzialności (za naruszenie przepisu karana była np. cała rodzina) przez Murawiewa na Litwie czy Berga w Królestwie (wielkorządcy rosyjscy).
  • Brak pomocy z zewnątrz i współpraca między zaborcami (głównie Prusami i Rosją).
  • Spory w obozie powstańczym.
  • Wydanie przez cara, w marcu 1864 roku, dekretu uwłaszczeniowego mającego na celu odciągnięcie od powstania chłopów, angażujących się coraz bardziej w walkę.

Znaczenie powstania

Konsekwencje zrywu narodowego to brutalne represje i ostateczna likwidacja odrębności Królestwa, rusyfikacja oraz utrzymanie ustawodawstwa specjalnego na wiele lat (permanentny stan wojenny). Powstanie było ważnym ogniwem w tradycji narodowowyzwoleńczej, oddziałującym na wyobraźnię swym patosem i rozmachem.

Organizacje (obozy) polityczne współistniejące obok siebie przed powstaniem styczniowym:

  • organizacja czerwonych – cechował ją radykalizm głoszonych poglądów;
  • organizacja białych zawiązana jesienią 1861 roku – reprezentująca burżuazję i część zamożnego ziemiaństwa na czele z Leopoldem Kronnenbergiem; pragnęła kompromisu z rządem z racji niewiary w skuteczność powstania, a w kwestii chłopskiej dążyła raczej do oczynszowania lub uwłaszczenia za odszkodowaniem.
  • KCN (Komitet Centralny Narodowy) od lata 1862 roku – scalający pomniejsze grupy, postulujący uwłaszczenie i zniesienie barier stanowych, a drogę do wolności widzący tylko w powstaniu;

Zapamiętaj!
Branka – wymyślony przez Wielopolskiego pobór do wojska rosyjskiego na zasadzie proskrypcji, o charakterze listy imiennej, co stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania styczniowego