Od późnego średniowiecza trwał w Europie proces powstawania scentralizowanych państw narodowych. Było to zgodne z interesami niemal wszystkich klas społecznych. Rozbicie dzielnicowe utrudniało rozwój życia gospodarczego i prowadziło do osłabienia zewnętrznego kraju. Przemiany te oraz idee epoki renesansu wpływały na teorie państwa i prawa. Stara, średniowieczna ideologia państwa i prawa przeżyła się. Ani monarchia wczesnofeudalna, ani stany w monarchii stanowej nie umiały ujmować spraw publicznych ze stanowiska ogólnego interesu całego kraju, nie rozumiano tego, że państwo obejmuje wszystkich jego mieszkańców i że władza państwowa powinna działać w interesie ogółu. Dopiero w XV w. zaczęła rozpowszechniać się teoria, że państwo jest osobą prawną, że posiada organa wyrażające jego wolę. Wolę państwa wyraża ogół ludu, a monarcha jest tylko jego organem pośrednim.

Poglądy zaczęły się różnić przy próbach bliższego określenia tego, z czyjego mandatu monarcha posiada władzę, czy pochodzi ona od Boga z woli i mandatu ludu, czy też monarcha otrzymał ją rzeczywiście z łaski bożej i jest tylko przed Bogiem odpowiedzialny z jej sprawowania. Zwolennikiem tej ostatniej teorii był Jan Bodin (czyt. bodę; 1530-96), ideolog absolutyzmu francuskiego, twórca nowożytnego pojęcia suwerenności jako władzy absolutnej. Według niego, władca o nieograniczonej władzy powinien stanowić prawa, które obowiązywały wszystkich obywateli, nie mogły jednak krępować jego samego, stał bowiem nad nimi. Jedynym ograniczeniem władzy monarszej były prawa boskie i naturalne. Monarcha powinien strzec suwerenności, niezależności oraz jedności i bezpieczeństwa państwa. Bodin swe poglądy wyłożył w dziele „Sześć ksiąg o Rzeczpospolitej” (1576 r.).

  • Hugo Grotius (1583–1645), holenderski pisarz i uczony, który rozwinął teorię o pochodzeniu państwa z prawa naturalnego i wolnej umowy społecznej (dla wzajemnej ochrony). Był on jednocześnie twórcą nauki prawa międzynarodowego: „Trzy księgi o prawie wojny i pokoju” oraz „Wolność mórz”.
  • Niccolo Machiavelli (czyt. makjawelli; 1469–1527), włoski pisarz polityczny i dyplomata, który w swym dziele „Książę” przed–stawił, uogólniając doświadczenia politycznych praktyk swej epoki i kraju (Włoch), wzór władcy, który dla osiągnięcia celów politycznych nie liczy się z zasadami moralnymi. Doktryna polityczna makiawelizmu zakładała stosowanie podstępu, przemocy i obłudy, jeśli miało to na celu dobro państwa i ogółu obywateli.
  • Ustrój monarchistyczny zanegowali Thomas Morus (1477–1535) i Tomasso Campanella (1568–1639). Morus, angielski mąż sta–nu i pisarz polityczny w dziele .,Utopia” przedstawił obraz idealnego społeczeństwa, opartego na wspólnej własności i pracy, gdzie władzę sprawuje zgromadzenie ludowe. Doktryna głoszona przez Morusa to podwaliny socjalizmu utopijnego. Campanella w traktacie „Miasto słońca” rozwinął tę ideę, kreśląc obraz totalitarnego komunistycznego społeczeństwa, rządzonego przez mędrców.

 

Przyczyny reformacji

W XV w. Kościół katolicki uległ rozkładowi wewnętrznemu. Kler cechowało zeświecczenie, obojętność religijna, niski poziom moralny i intelektualny. Kościół skupił w swym ręku wielkie obszary ziemi i stale powiększał swe dochody kosztem innych warstw społecznych, próbował odgrywać po–ważną rolę polityczną. Papieże koncentrowali wysiłki na wzmocnieniu swej pozycji politycznej we Włoszech, pieniądze wpływające do kurii z świętopietrza, sprzedaży odpustów i innych opłat, szły w dużej mierze na utrzymanie dworu papieskiego. Ten stan rzeczy budził powszechną niechęć. Zaczęła się formować opozycja wobec kurii rzymskiej, postulująca przeprowadzenie reformy kościelnej. Dążenie do reform najdobitniej przejawiało się w kołach humanistów.

Wystąpienie Lutra

Marcin Luter (1483-1546), mnich augustianin, profesor nauk biblijnych na uniwersytecie w Wittenberdze, doszedł do przekonania sprzecznego z oficjalną nauką Kościoła, że człowieka może zbawić jedynie wiara. Jedynym źródłem wiary była dla niego Biblia. Postulował zniesienie kapłaństwa, hierarchii kościelnej, zakonów i kultu świętych oraz uproszczenie obrzędów. W 1517 r. oficjalnie ogłosił 95 tez przeciw sprzedaży odpustów. Lutra poparli w Niemczech wszyscy ci, który pragnęli reformy Kościoła. Papież obłożył go ekskomuniką. Przeciw Lutrowi wystąpił również cesarz Karol V, który edyktem z 1521 r. potępił jego naukę. Wśród luteran (zwolenników Lutra) ukształtowały się dwa ugrupowania – umiarkowany i radykalny. Pierwszy postulował sekularyzację dóbr kościelnych i podporządkowanie Kościoła władzy świeckiej. Był to program zgodny z interesami książąt (zwany był z te–go powodu nurtem książęcym), zamożnego mieszczaństwa i części rycerstwa. Drugi, postulujący połączenie reform Kościoła z rewolucją społeczną popularny był wśród chłopów i biedoty miejskiej. Jego teoretykiem był To–masz Munzer i jego zwolennicy, anabaptyści. Ich nauki spowodowały wybuch wojny chłopskiej w Niemczech (1524–25). Kierownictwo nad ruchem reformacyjnym przeję–li książęta. Większość z nich przeszła na luteranizm, likwidując w swych państwach dobra kościelne (sekularyzując je). Opiekuna–mi kościoła luterańskiego w każdym księstwie byli władcy, kościół był podporządkowany władzy świeckiej.

Wojny religijne w Niemczech

Niemcy podzieliły się na dwa obozy – katolicki (cesarz i władcy południowoniemieccy) i protestancki (północna część kraju). Wkrótce doszło do licznych wojen między ni–mi, m.in. tzw. wojny szmalkaldzkiej 1546–47. Kompromis osiągnięto pokojem w Augsburgu w 1555 r. Przyjęto na nim zasadę: cuius regio eius religio (czyj krąj tego religia). Przyznawała ona swobodę wyboru wyznania tylko książętom, poddani musieli się do nich dostosować.

Kalwinizm

Twórcą kolejnej doktryny religijnej był Francuz Jan Kalwin (1509–1564). Jego doktryna różniła się od luteranizmu nauką o predestynacji (przeznaczeniu), wg której człowiek z góry skazany jest na zbawienie lub potępienie oraz rygorystyczną etyką. Do obowiązków wiernych należą modlitwy, czyta–nie Biblii i praca, a jej wyniki – bogactwo, są darem bożym. Dzięki tej ostatniej tezie kalwinizm stał się ideologią mieszczaństwa.

Reformacja we Francji

Kalwinizm znalazł licznych zwolenników zwłaszcza we Francji (zwano ich tam hugenotami). Ruch hugenocki miał we Francji przede wszystkim charakter polityczny. Kalwinizm przyjmowała opozycyjnie nastawiona do absolutyzmu królewskiego szlachta, a zwłaszcza mieszczaństwo. Hugenoci tworzyli partię, na czele której stali Burbonowie – ród spokrewniony z dynastią panującą. Partii katolickiej, prokrólewskiej przewodził ród Guise (Gwizjuszy). Konflikt między oboma stronami przerodził się w wojny religijne (1562–98). W 1572 r. w noc św. Bartłomieja (23/24 sierpnia) dokonano rzezi hugenotów w Paryżu. W 1598 r. edykt nantejski wy–dany przez Henryka IV Burbona (1589–1610), który zasiadł na tronie po zmianie religii, położył kres walkom. Ogłaszał on katolicyzm religią panującą, lecz zabezpieczał jednocześnie swobody wyznaniowe hugenotów.

Reformacja w Anglii

Z kościołem katolickim zerwał również władca Anglii, Henryk VIII (1509–47). W 1534 r. ogłosił on Akt supremacji, na mocy którego król został zwierzchnikiem Kościoław Anglii. Rozwiązano zakony, świecka hierarchia duchowna została zachowana, nie zmieniono również dogmatów i obrzędów katolickich. Powstał w ten sposób anglikanizm.

Reformacja w Niderlandach

Reformacja szerzyła się również w Niderlandach, które przez kilkadziesiąt lat (1572–1609) walczyły o swą niepodległość z Hiszpanią (należały do niej od pocz. XVI w. Północne Niderlandy, które odzyskały niepodległość jako Zjednoczone Prowincje (późniejsza Holandia) były krajem protestanckim – żyli tam zarówno luteranie, kalwini i anabaptyści.

Skandynawia

Luteranizm w poł. XVI w. wprowadzono również w Szwecji (Gustaw Waza), Danii i Norwegii.

Walka Kościoła katolickiego z reformacją (kontrreformacja)

Kościół katolicki nie pogodził się ze stratami poniesionymi na skutek reformacji. Dzieło odnowy Kościoła podjęto na soborze trydenckim (1545–63). Potępił on protestantów jako heretyków, sformułował jasno dog–maty katolickie i zakazał poddawania ich pod wątpliwość pod karą klątwy oraz złożył wyznanie wiary obowiązujące katolików. Zwrócono też dużą uwagę na wzmocnienie wewnętrzne Kościoła, na przywrócenie dyscypliny wśród duchowieństwa i podniesie–nie jego poziomu umysłowego. Ograniczył jednocześnie swobodę działania i decyzji biskupów i synodów krajowych na rzecz papieża i kurii.
Ważną rolę odegrata w walce również inkwizycja zreformowana w tym czasie, na czele której stanęło Święte Officjum złożone z 6 kardynałów. W 1543 r. sporządzono spis dzieł sprzecznych z doktryną katolicką: Indeks ksiąg zakazanych.

Głównym narzędziem walki papiestwa z reformacją i ruchami antykościelnymi stał się zakon Towarzystwa Jezusowego (jezuici), założony w 1534 r. przez Ignacego Loyolę. Obowiązywała w nim niemal wojskowa dyscyplina, a zakonnicy składali ślub bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi. Przy–jęcie w jego szeregi poprzedzały wieloletnie studia teologiczne i ćwiczenia duchowe. Zakon prowadził szeroką działalność edukacyjną – prowadził szkoły średnie (kolegia) i wyższe (akademie). Wychowywano w nich młodzież w duchu uległości wobec Kościoła.

Daty do zapamiętania:

1517 – wystąpienie Lutra
1524–1525 – wojna chłopska w Niemczech
1545–1563 – sobót trydencki
1555 – pokój w Augsburgu
1562–1598 – wojny religijne we Francji 1572 – noc św. Bartłomieja
1598 – edykt nantejski