Geneza rewolucji

  • Sprzężenie dwojakiego rodzaju konfliktów: politycznego, związanego z terrorystycznymi metodami rządów w samodzierżawionej Rosji, oraz społecznego, związanego z nienotowanym już na Zachodzie wyzyskiem robotników, nieposiadających zarazem legalnych możliwości wyrażenia swego sprzeciwu.
  • Konflikty narodowościowe związane z faktem, że Rosja była faktycznym więzieniem narodów i brutalnie na ogół tłumiła dążenia odśrodkowe czy postulaty autonomii kulturalnej, np. w Polsce, Gruzji, krajach nadbałtyckich, Finlandii.
  • Rosły przy tym wpływy rosyjskiego szowinizmu („czarnosecinny” od organizacji nacjonalistycznej „Czarna sotnia”), potęgowane przegraną wojną Rosji z Japonią (lata 1904-1905).

Rosja

  • Początkiem rewolucji stało się brutalne stłumienie manifestacji robotniczej w Petersburgu 22 stycznia 1905 roku, zwane popularnie „krwawą niedzielą”. Przez imperium z tygodnia na tydzień przewalały się niespotykane dotąd fale strajków, manifestacji, zamieszek, wreszcie aktów terroru będących odpowiedzią na akcję władz (celowali w nich tzw. lewi eserzy, czyli eserowcy ze Spirydynową na czele). Rząd zorientował się po kilku miesiącach, że represje nie wystarczą, że nastąpiły pewne głębsze zmiany, manifestacji i strajków przybywało, podobnie jak i ich uczestników. Zdarzały się wypadki dezercji i buntów żołnierskich (np. sławna sprawa pancernika „Patiomkin”).
  • Władze zdecydowały się wreszcie po długich wahaniach na zwołanie pierwszego w dziejach Rosji parlamentu – Dumy Państwowej. Zanim ją zwołano, rewolucja osiągnęła swoje apogeum w grudniowym (1905 rok) powstaniu robotników moskiewskich, brutalnie stłumionym przez władze.
  • Gdy tzw. Pierwsza Duma (maj-lipiec 1906 roku) odważyła się skrytykować cara, mimo że wybory do niej dalekie były od idei pełnej demokracji (cenzus majątkowy i kurialny podział), została rozwiązana. Ten sam los spotkał również Drugą Dumę, działającą między lutym a czerwcem 1907 roku.
  • Fala rewolucyjna stopniowo opadała, choć jeszcze w latach 1906 i 1907 nie brakowało potężnych strajków. Władze oprócz represji policyjnych popierały lokaut ze strony pracodawców, w niektórych wypadkach ustępowały, usiłując dzielić środowiska robotnicze czy wiejskie. Latem 1907 roku rewolucja ostatecznie wygasła.

Polska

  • Na ziemiach polskich wypadki petersburskie i ogólnorosyjskie znalazły żywy oddźwięk. Podobnie jak w Rosji chodziło o poprawę warunków pracy, podwyżki płac, zniesienie pozostałości feudalizmu na wsi, a także o lokalne sprawy, jak zakończenie polityki wynaradawiania, wprowadzenie polskiej szkoły i przywrócenie autonomii (coś na wzór lat 1815-1830). Po raz pierwszy w dziejach polskich robotnicy stanowiący wówczas niewielki procent ludności (±7%) wystąpili w roli podmiotu politycznego w ogólnokrajowej już skali.
  • Królestwo ogarnęła fala strajków solidarnościowych po wydarzeniach stycznia 1905 roku. Nie ustępowała w następnych miesiącach, np. 1 maja przez kraj przeszło dziesiątki pochodów, manifestacji, strajków. Dochodziło coraz częściej do starć zbrojnych, których kulminacją stało się łódzkie powstanie 22-24 czerwca 1905 roku. Zaktywizowały się partie robotnicze, wychodzące coraz śmielej na powierzchnię z konspiracji. Na fali potężnych październikowo-listopadowych zamieszek doszło do przejęcia władzy przez robotników na kilkanaście dni w Zagłębiu Dąbrowskim (tzw. Republika Zagłębiowska) i dopiero silne oddziały wojska przywróciły poprzedni porządek. Strajkowała też wieś, odmawiając podatków czy nawet atakując lokalne urzędy i posterunki żandarmów.
  • Partie robotnicze (PPS i SDKPiL) utworzyły swoje własne bojowe komórki broniące strajkujących bądź manifestantów. Szczególnie aktywna była dobrze zorganizowana przez Józefa Piłsudskiego Organizacja bojowa PPS. Zasłynęła wieloma udanymi akcjami, jak np. na Placu Grzybowskim, zamachy na wysokich funkcjonariuszy policji, wojska, ataki na poczty, banki czy nawet pociągi w celu zdobycia funduszy na cele partyjne (Mińsk Mazowiecki bądź akcja pod Bezdanami). Wyróżnili się podczas nich i, niestety, zginęli: Stefan Okrzeja, Henryk Baron, Stanisław Montwił.

Od roku 1905 do roku 1907 na ziemiach polskich doszło do wyraźnego zróżnicowania politycznego zarówno wewnątrz partii, jak i między głównymi obozami politycznymi.

  • Wewnątrz PPS doszło do rozłamu na tle stosunku do rewolucji. Grupa zwana „starymi”, skupiona wokół Piłsudskiego, dążyła do przekształcenia jej w powstanie, inna, zwana „młodymi”, nastawiała się na walkę o cele socjalne i gotowa była współpracować z rewolucjonistami rosyjskimi (Jan Stróżecki, Maksymilian Horwitz-Walecki, Kazimierz Kelles-Kraus). Od listopada 1906 roku funkcjonowała więc PPS-Lewica oraz PPS-Frakcja Rewolucyjna (zwolennicy Piłsudskiego).
  • Endecja wchłonęła różne, przerażone wypadkami, drobnomieszczańskie grupy, i stała się reprezentantem tego środowiska. Ideologicznie zbliżyła się do konserwatystów. Z racji programowych przeciwna socjalizmowi, zajęła stanowisko lojalistyczne, niekiedy skrajne, tworząc własne bojówki, które wzięły udział w bratobójczych walkach z bojowcami PPS czy SDKPiL. Sukcesem organizacyjnym endecji było przeprowadzenie wielkiej demonstracji 5 listopada 1905 roku w Warszawie pod hasłami bogoojczyźnianymi i lojalistycznymi. Dmowski liczył na autonomię, ale zarówno premier Sergiusz Witte, jak i jego następca Piotr Stołypin nie czynili żadnych konkretnych nadziei. Endecy weszli również do Dumy (I i II).

Skutki

  • Po raz pierwszy od powstania styczniowego społeczeństwo polskie wystąpiło do walki politycznej.
  • Zaktywizowały się wszystkie grupy i klasy społeczne, włącznie z młodzieżą szkolną.
  • Prysnął wszechobecny do tej pory strach, wzrosła świadomość polityczna milionów.
  • Władze zgodziły się na powstanie związków zawodowych, prywatnych szkół z językiem polskim, nastąpiły podwyżki płac.
  • Doszło wreszcie do wykrystalizowania się i usztywnienia stanowisk, czyli polaryzacji politycznej (rozłam w PPS, ewolucja endecji).