Geneza

  • Rewolucja przemysłowa stworzyła dwie antagonistyczne grupy społeczne: proletariat i burżuazję, ostatecznie utorowała drogę przemianom kapitalistycznym.
  • Wczesny kapitalizm w niczym nie przypominał obecnego systemu panującego w wysoko rozwiniętych krajach zachodu. Wówczas, pod koniec XVIII i na początku XIX wieku, odznaczał się wyjątkową drapieżnością i pazernością. Burżuazja, goniąc za zyskiem, bez skrupułów wyzyskiwała robotników, pracujących często i 14 godzin w ciągu doby, za śmiesznie niskie wynagrodzenie.
  • Warunki pracy urągały wszelkim normom, niszcząc zdrowie i przyczyniając się do skrócenia długości życia.
  • W pierwszej połowie XIX wieku robotnicy żyli średnio 25–30 lat (Francja, Anglia).
  • Nie istniały żadne formy emerytur bądź ubezpieczeń, nie mówiąc o jakichkolwiek odszkodowaniach za częste wypadki w pracy.

Te właśnie elementy stanowią genezę narodzin ruchu robotniczego, choć pierwsi przeciwko nowym porządkom wystąpili sfrustrowani, bankrutujący rzemieślnicy i chałupnicy, którym mechanizacja produkcji zagroziła utratą środków utrzymania.
W Anglii na początku XIX w. powstał głośny ruch ludystów niszczących maszyny, w których upatrywali główną przyczynę swych nieszczęść. Ich przywódca, John Ludd, został schwytany i stracony. Podobnie żywiołowy charakter miały pierwsze robotnicze bunty, np. powstanie tkaczy śląskich w 1831 roku czy włókienników w Lyonie w 1834 roku.

Socjalizm utopijny

Rodzący się i krzepnący w oczach kapitalizm zainteresował społeczników o filantropijnym zacięciu. Marzyli oni o stworzeniu ładu opierającego się na sprawiedli­woś­ci i eliminacji nieludzkiego wyzysku. Ich koncepcje opierały się na utopijnych, idealistycznych założeniach.

  • Francuski myśliciel Saint-Simon proponował stworzenie nowych stosunków społecznych. Faktyczna władza miała należeć do „ludzi pracy”, a konkretnie do najwybitniejszych specjalistów. Proponował również uspołecznienie zakładów pracy, maszyn (środków produkcji), zniesienie dziedziczności dóbr i ich podział w zależności od posiadanych talentów. Jeden ze zwolenników Saint-Simona, niejaki Enfantin, postulował wspólne posiadanie kobiet.
  • Kolejny ideolog utopijnej myśli socjalistycznej Fourier uważał, że najlepszą drogą do uszczęśliwienia ludzkości jest tworzenie wspólnot rolniczo-przemysłowych, zwanych falangami, które zamieszkiwałyby w tzw. falansterach. Falanga zaś winna skupiać ludzi o różnych upodobaniach i składać się z 1620 osób. Taką grupę miał mieścić falanster, gdzie wspólnie przebiegałaby praca, podział jej produktów i wychowanie dzieci oraz rozwijanie zamiłowań. Próby stworzenia falansterów zakończyły się bądź bankructwem, bądź spaleniem przez samych mieszkańców.
  • Ciekawą postacią wśród utopistów był filantropijny brytyjski przemysłowiec Owen. W swojej fabryce w New Lanark w Szkocji wybudował robotnikom nowe domy, podwyższał płace, założył sklepy, sierocińce, przedszkola, szkołę. W końcu sprzedał zakład i jeździł z odczytami, zachęcając do podobnych działań oraz włączył się w nurt aktywności politycznej, będąc współzałożycielem ruchu związkowego (syndykalistycznego) – Ogólnokrajowego Związku Związków Zawodowych (1833).

Czartyści w Anglii

  • Pierwszą organizacją robotniczą o wyraźnie politycznym charakterze był ruch czartystów w Anglii. Liderzy Londyńskiego Stowarzyszenia Robotników, Lovett i O’Connor, w 1836 roku, w okresie ostrego kryzysu gospodarczego uznali, iż tylko przejęcie władzy przez robotników bądź presja na rządzących pozwoli poprawić los proletariatu. Sformułowali program reform, z których najistotniejszą było żądanie powszechnego prawa wyborczego (dla mężczyzn). Przybrał on nazwę „karty ludu” – „people’s charter”.
  • Wśród czartystów doszło do rozłamu między zwolennikami legalnych działań (Lovett) a sympatykami radykalnych środków, jak np. przemoc, terror (O’Connor). W jednym z ośrodków miejskich wybuchło nawet przedwczesne, żywiołowe powstanie, stłumione przez wojsko. O’Connor w 1840 roku założył Ogólnokrajowe Stowarzyszenie Czartystów, będące faktycznie pierwszą partią robotniczą. Ponowienie próby przedstawienia parlamentowi listy postulatów (1841) zakończyło się podobnym niepowodzeniem jak dwa lata wcześniej. Krewki irlandzki lider usiłował wywrzeć presję, organizując wielką manifestację – podczas przygotowań został jednak aresztowany, a ruch czartystów rozbity w 1848 roku. Wnioski płynące z działalności tego ugrupowania zadecydowały o związkowym charakterze ruchu robotniczego, tzw. trade-unionizmu, który przyjął się jako specyficzny, unikający jednoznacznego politycznego zaangażowania, model anglosaski (Wielka Brytania, a potem USA).

Narodziny ruchu robotniczego na kontynencie

Robotnicy europejscy wzięli czynny udział w rewolucyjnych wypadkach Wiosny Ludów, początkowo walcząc ramię w ramię z burżuazją w celu obalenia pozostałości feudalnych porządków. Szybko jednak uwidoczniły się różnice interesów między proletariatem a mieszczaństwem.

  • Dla robotników obalenie monarchii było wstępem do reform społecznych, niekiedy radykalnych.
  • Dla burżuazji było raczej kresem rewolucji, ponieważ sama chciała konsumować owoce władzy.

Klasycznym wręcz przykładem takiego stanu stała się Francja.
Na fali patetycznych nastrojów w pierwszej fazie rewolucji, w imię jedności (raczej fikcyjnej) narodu, dopuszczono do rządu robotnika oraz socjalistę (Albert i Blanc).
W celu likwidacji bezrobocia powstały, deficytowe zresztą, tzw. warsztaty narodowe. W wyniku złego funkcjonowania podjęto decyzję o ich likwidacji, co doprowadziło w robotniczych dzielnicach Paryża do wybuchu powstania (czerwiec 1848 roku), krwawo stłumionego przez wojsko.
Nastąpił definitywny rozbrat ruchu robotniczego z mieszczaństwem.

Marksizm, czyli tzw. socjalizm naukowy

Podstawy teoretyczne naukowego socjalizmu stworzyli dwaj niemieccy ideolodzy, wywodzący się z mieszczańskich środowisk: Karol Marks i Fryderyk Engels. Pod ich wpływem działający od 1836 roku tzw. Związek Sprawiedliwych przekształcił się w Związek Komunistów (1847). Początkowo miejscem aktywności pierwszych komunistów była Bruksela. Sama organizacja istniała tylko kilka lat.
Programem Związku stał się napisany przez dwóch przyjaciół Manifest komunistyczny (1848). Mimo porażki Wiosny Ludów w zakresie robotniczych ambicji, Związek kontynuował działalność publicystyczną. Stworzył w miarę spójny system filozoficzny, pełniący również ideologiczną funkcję.

Założenia doktryny marksistowskiej

  • Głównym założeniem marksizmu było zdobycie władzy przez proletariat na drodze rewolucji socjalistycznej.
  • Siłą motoryczną dziejów jest wynikająca ze sprzeczności ekonomicznych walka klas. W kapitalizmie przybiera ona formę ostrego antagonizmu między robotnikami a burżuazją.
  • Po zdobyciu władzy proletariat powinien stworzyć podwaliny pod własną dyktaturę.
  • W późniejszym czasie pewne „innowacje” wprowadził do teorii Marksa Włodzimierz Lenin, sugerujący, iż najbardziej predestynowaną grupą do kierowania robotnikami, rewolucją, a potem dyktaturą proletariatu, jest partia oparta na założeniach marksistowskich (tzw. awangarda proletariatu).