Początki ruchu robotniczego w Polsce

Idee socjalistyczne dotarły na polskie ziemie zarówno od zachodu, jak i wschodu. Na uniwersytetach rosyjskich do pewnego czasu władze tolerowały marksizm, a prace „klasyków” (Marksa, Engelsa) weszły do kanonu obowiązkowych lektur.

  • Z Petersburga trafił do Królestwa Ludwik Waryński, tworząc konspiracyjne kółka socjalistyczne, tzw. „kasy oporu” powołane na wypadek strajku w latach siedemdziesiątych XIX w. (Waryński sam pracował jako robotnik, aby lepiej dotrzeć do środowiska).
  • W Galicji z kolei, ze względu na swobody polityczne, najszybciej zaistniały legalne stowarzyszenia robotnicze, ale ze względu na brak przemysłu i, co za tym idzie, klasy robotniczej ich znaczenie było raczej lokalne (stowarzyszenie Czcionka i Gwiazda wśród drukarzy we Lwowie – Bolesław Limanowski). Dopiero pod koniec XIX w. dzięki gwałtownemu rozwojowi pobliskiego Śląska Cieszyńskiego ilość polskich robotników powiększyła się.
  • Wskutek represji policyjnych Waryński musiał opuścić Królestwo, chroniąc się przez pewien czas w Galicji, a potem w Szwajcarii. Tutaj na ziemi Helwetów istniało silne skupisko polskich socjalistów wydających pisma „Równość”, a potem „Przedświt”. Wśród nich byli: Bolesław Limanowski, Stanisław Mendelson.
  • W 1881 roku Waryński powrócił do Królestwa i rozpoczął starania nad założeniem partii, co dało swoje efekty w 1882 roku. Oficjalna nazwa nowo powstałej partii brzmiała: Socjalno-Rewolucyjna Partia „Proletariat”, ale tradycyjnie utarła się skrócona wersja: „Wielki Proletariat”, pochodząca od tytułu prasowego nowej partii.
    • Program jej pomijał milczeniem kwestię niepodległości, wysuwając na plan pierwszy rewolucję socjalną jako cel strategiczny.
    • Celem najważniejszym dla partii było wywalczenie swobód politycznych.
    • Dążono do wprowadzenia równouprawnienia narodów i języków.
    • Podjęto współpracę z rewolucjonistami rosyjskimi.
    • Postulowano walkę ekonomiczną o poprawę warunków socjalno-bytowych robotników.
  • W 1883 roku Waryński został aresztowany. Jego następcą został Stanisław Kunicki, preferujący terror indywidualny. Został jednak wkrótce aresztowany. Działalność jego kontynuowała Maria Bohuszewiczówna, ale i ją spotkał podobny los. Represje rozbiły więc partię (1885). Odbył się słynny proces proletariatczyków – Kunicki został stracony, zaś Waryński otrzymał wyrok 16 lat twierdzy.
  • Jednak partia zasiała „ziarno”. Pozostali socjaliści zawiązali organizację II Proletariat (Ludwik Krzywicki, Marcin Kasprzak), bliską koncepcji terroru, a rok później Związek Robotników Polskich (1889) z Julianem Marchlewskim na czele, preferujący walkę o konkretne cele socjalne. Na emigracji powstał Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich, skupiony wokół „Przedświtu”. Z jego inicjatywy wyszedł pomysł stworzenia ogólnonarodowej, jednolitej partii robotniczej.

Rozłam w ruchu robotniczym

  • W listopadzie 1892 roku odbył się zjazd w Paryżu, na który zaproszono przedstawicieli krajowych socjalistów, uznany zarazem za zjazd założycielski PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej). Wśród założycieli i przywódców byli: Bolesław Limanowski, Edward Abramowski, Stanisław Mendelson, Witold Jodko-Narkiewicz, Jan Stróżecki, a dołączyli później Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski, Kazimierz Kelles-Kraus. Rozpoczęły się dyskusje programowe, które doprowadziły w styczniu 1893 roku do oficjalnego powstania partii.
    • W programie PPS na plan pierwszy wysunęła się kwestia odzyskania niepodległości.
    • Naród do wolności doprowadzić miał proletariat, nie zaś szlachta, niezdolna do odegrania roli historycznej.
    • Dopiero w niepodległej Polsce, drogą stopniowych przemian, następowałaby budowa socjalizmu.
    • Zakładano również walkę o bieżące cele socjalne, np. ośmiogodzinny dzień pracy, minimalne płace itd.
    • Co do współpracy z rewolucjonistami rosyjskimi zachowano daleko idącą wstrzemięźliwość.
  • W kraju większość działaczy Związku Robotników Polskich i II Proletariatu, nieobecna podczas zjazdu paryskiego, nie uznała programu PPS. Zademonstrowali oni swoją odrębność, tworząc w lipcu 1893 roku własną partię SDKP (Socjal-Demokracja Królestwa Polskiego), od 1900 roku także z udziałem socjaldemokratów litewskich (SDKPiL).
    • Celem SDKPiL była budowa socjalizmu drogą rewolucji.
    • Postulowano likwidację własności prywatnej i powszechną równość.
    • Za bieżący cel przyjęto demokratyzację życia publicznego i poprawę warunków socjalnych (podobnie jak PPS).
    • Proletariat rosyjski uznano za ważnego sprzymierzeńca.
    • Niepodległość, według SDKPiL, była utopią, i to szkodliwą, ponieważ odwracała uwagę polskich robotników od celów najistotniejszych.
    • Do grona przywódców SDKPiL należeli: Feliks Dzierżyński, Róża Luksemburg, Julian Marchlewski, Leon Jogiches-Tyszka, Marcin Kasprzak, Bronisław Wesołowski.

Obydwie partie, zarówno PPS, jak i SDKPiL działały i posiadały zwolenników w Królestwie. PPS miała także swoje filie w dwóch pozostałych zaborach: niewielką PPS zaboru pruskiego i PPSD Galicji i Śląska Cieszyńskiego z Ignacym Daszyńskim na czele.