Powstanie w getcie warszawskim

W jakim celu utworzono w Warszawie getto?
Dzielnica zamieszkana wyłącznie przez Żydów, czyli getto, została utworzona przez Niemców w Warszawie, by oddzielić ludność pochodzenia żydowskiego od ludności polskiej. Było to zgodne z polityką rasową III Rzeszy, która postawiła sobie za cel całkowitą zagładę (eksterminację) Żydów. Zostali oni uznani za bezwartościowy element skazany na wytępienie. Getto było otoczone murem i pilnowane przez policję. Szerzyły się tam choroby, panował głód.

Dlaczego w getcie warszawskim wybuchło powstanie?
Niemcy rozpoczęli od 1942 r. likwidację gett na terenie Polski (wtedy Generalnej Guberni). Ich mieszkańców mordowano i wywożono do obozów koncentracyjnych. Akcję likwidacji getta rozpoczęto również w Warszawie. Nie chcieli się z tym pogodzić członkowie Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). Wiedzieli, że nie mają szans na zwycięstwo w nierównej walce z Niemcami, ale chcieli umierać z bronią w ręku. Wybrali walkę zamiast biernego oczekiwania na śmierć w komorach gazowych.

Jaki przebieg miały walki w getcie warszawskim?
Powstanie wybuchło 19 kwietnia 1943 r. Nieliczne grupy żydowskich bojowników były słabo uzbrojone. Trochę broni dostarczyła do getta Armia Krajowa, ale ona też nie dysponowała jej dużymi zapasami. Walki na terenie dzielnicy żydowskiej trwały kilka tygodni. Decydującym momentem było wykrycie przez Niemców bunkra, gdzie mieściło się dowództwo ŻOB. Jego członkowie popełnili zbiorowe samobójstwo. Większość bojowników zginęła w walkach. Inni i tysiące mieszkańców getta zostali wywiezieni do obozu zagłady w Treblince, gdzie zostali zamordowani.

 

Powstanie warszawskie

Jak wyglądała sytuacja na froncie niemiecko-radzieckim przed wybuchem powstania warszawskiego?
W czerwcu 1944 r. Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę przeciwko siłom niemieckim. Armia niemiecka szybko się załamała i rozpoczęła odwrót. Pod koniec lipca 1944 r. wydawało się, że Rosjanie już wkrótce wkroczą do Warszawy. Wprawdzie Niemcy jeszcze raz zebrali siły i ich wojska pancerne spowodowały w szeregach armii radzieckiej spore straty, ale to Rosjanie mieli nadal przewagę na podejściach do stolicy Polski. W takich właśnie warunkach zapadła decyzja o rozpoczęciu w Warszawie powstania.

Jakie były przyczyny wybuchu powstania warszawskiego?
Armia Krajowa (AK) chciała wyzwolić Warszawę z rąk Niemców. Powstanie w stolicy Polski było częścią planu opracowanego przez AK pod kryptonimem „Burza”. Przewidywał on, że w miarę przesuwania się oddziałów radzieckich na zachód polskie oddziały partyzanckie będą atakować Niemców i wyzwalać tereny Polski. Miano tego dokonywać przed wkroczeniem Armii Czerwonej, aby przedstawiciele polskiego państwa podziemnego występowali w stosunku do Rosjan jako legalna władza. Tak też zamierzano zrobić w Warszawie. Dowództwo AK sądziło, że lada chwila na ulicach stolicy pojawią się pierwsi radzieccy żołnierze. Wyznaczono więc termin wybuchu powstania na godzinę 17.00 dnia 1 sierpnia 1944 r. (godzina „W”).

Jakimi siłami dysponowały obie walczące strony?
Oddziały AK w Warszawie liczyły około 50 tysięcy żołnierzy. Pierwszego dnia do walki stanęło jednak ponad 20 tysięcy członków tej organizacji. Byli oni słabo uzbrojeni. Niemcy w pierwszych dniach walk dysponowali 15 tysiącami żołnierzy. Później sprowadzili posiłki i ich wojska osiągnęły stan 50 tysięcy ludzi. Posiadali czołgi, artylerię i lotnictwo.

Czym charakteryzowały się walki w Warszawie?
Były niezwykle zacięte. Walczono o każdy dom. W mieście wybuchały pożary, brakowało lekarstw dla tysięcy rannych. Niemcy w brutalny sposób starali się doprowadzić do jak najszybszego stłumienia powstania. Na Woli wymordowali około 40 tysięcy jej mieszkańców, podobnie było na Starówce (dzielnice Warszawy). Rozstrzeliwali też wziętych do niewoli żołnierzy AK, rannych i chorych. Żołnierze AK tylko przez trzy pierwsze dni działali zaczepnie, później musieli ograniczyć się do obrony opanowanego terenu. Walczyli w osamotnieniu. Niewielkie zrzuty broni, amunicji i lekarstw dokonywane przez samoloty angielskie i amerykańskie nie mogły zmienić sytuacji niekorzystnej dla strony polskiej. Nie nastąpiło też uderzenie Armii Czerwonej. Dla Józefa Stalina, przywódcy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), wybuch powstania był niewygodny. Gdyby jego armia pomogła opanować miasto, musiałby albo wejść w układy z krajowymi przedstawicielami polskiego rządu działającego w Londynie, albo rozprawić się z żołnierzami AK. Stalin powstrzymał więc ofensywę swych wojsk. Armia Czerwona czekała za Wisłą, aż Niemcy zgniotą opór zbuntowanego miasta.

Jak zakończyło się powstanie warszawskie?
Po 63 dniach walk (1 sierpnia – 2 października 1944 r.) komendant główny AK gen. Tadeusz Komorowski (pseudonim „Bór”) musiał zgodzić się na kapitulację. W walkach zginęło 18 tysięcy powstańców i prawdopodobnie 180 tysięcy ludności cywilnej. Niemcy stracili 25 tysięcy żołnierzy. Mieszkańców Warszawy wysiedlono z miasta. Specjalne jednostki niemieckie przystąpiły do systematycznego niszczenia tego, co ocalało z walk. Zrobiły to dokładnie, bo ponad 80 proc. budynków legło w gruzach.

Uwaga!
Przenosimy się teraz w czasy Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL), państwa istniejącego od zakończenia II wojny światowej do 1989 r. PRL była uzależniona od ZSRR, który stał się supermocarstwem. Ograniczanie swobód obywatelskich i niski poziom życia w PRL powodowały gwałtowne protesty społeczne.

 

Protesty w czasach PRL

Jakie wydarzenia nazywamy poznańskim czerwcem 1956 r.?
To walki robotników i mieszkańców Poznania 28 czerwca 1956 r. Zaczęło się od strajku w Fabryce Cegielskiego (wtedy im. Stalina). Robotnicy nie wysuwali początkowo żądań politycznych, chcieli poprawy warunków pracy, wyższych płac. Kiedy wyszli na ulice miasta, przyłączyli się do nich robotnicy z innych fabryk i przypadkowi przechodnie. Demonstranci chcieli się porozumieć z przedstawicielami władz, ale ci przestraszyli się zamieszek i nie chcieli pertraktować. Wtedy tłum zaatakował niektóre budynki: Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (rządzącej PRL), więzienie. Zaczęto wznosić hasła skierowane przeciw komunistom, żądano usunięcia z kraju stacjonujących w nim wojsk radzieckich. Demonstranci zaatakowali gmach Urzędu Bezpieczeństwa (jego pracownicy byli znienawidzeni za brutalne metody stosowane wobec wszystkich, którzy w jakikolwiek sposób narazili się ówczesnym władzom). Tego samego dnia na ulice Poznania wjechały czołgi i transportery wojskowe. W walkach z wojskiem i milicją zginęło 70 osób, a kilkaset zostało rannych.

Co wydarzyło się w marcu 1968 r.?
Doszło do kolejnych zamieszek, które objęły tym razem studentów. Domagano się od władz państwa większych swobód i przestrzegania podstawowych praw demokratycznych. Manifestowano w całym kraju: Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Łodzi, Wrocławiu i wielu innych miastach. Znów do akcji weszła milicja, brutalnie tłumiąc protesty. Władze wywołały też kampanię antysemicką (skierowaną przeciwko Polakom pochodzenia żydowskiego). Po wydarzeniach marca 1968 r. Polskę opuściło wielu intelektualistów: uczonych, pisarzy (żydowskiego pochodzenia). Była to wielka strata dla kultury polskiej.

Jakie przyczyny spowodowały protest robotników Wybrzeża w grudniu 1970 r.?
Władze ogłosiły podwyżki cen na większość artykułów żywnościowych. Podwyżki te wywołały powszechne niezadowolenie. Do demonstracji przeciwko władzom doszło w Gdańsku, Gdyni, Szczecinie i Elblągu. Władze PRL nie próbowały podjąć rozmów z protestującymi, lecz skierowały wojsko i milicję do tłumienia rozruchów. Kilkadziesiąt osób zostało zabitych, ponad tysiąc rannych, a kilka tysięcy zatrzymanych przez milicję.

Dlaczego w 1976 r. wybuchły strajki i manifestacje robotnicze?
Rząd planował kolejne podwyżki cen, które obniżyłyby i tak niski poziom życia. Przeciwko nim zastrajkowali robotnicy Radomia i Ursusa, niezadowolenie okazywali też robotnicy w innych miastach. Tym razem nie strzelano do demonstrujących, ale setki ludzi zostały zatrzymane przez milicję. Byli brutalnie traktowani: bici, upokarzani. Wielu z nich skazano na wieloletni pobyt w więzieniach, innych na płacenie wysokich kar pieniężnych.

Jak zakończyły się protesty robotnicze w sierpniu 1980 r.?
Kryzys gospodarczy spowodował kolejne wystąpienia robotników w całym kraju. Do najpotężniejszych akcji strajkowych doszło na Wybrzeżu (Gdańsk) i na Śląsku. Tym razem władze PRL zdecydowały się na ustępstwa. Podpisano porozumienia z komitetami strajkowymi. Powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, na którego czele stanął Lech Wałęsa. W jego szeregach znalazło się około 10 milionów ludzi. W czerwcu 1989 r. Solidarność odniosła zwycięstwo w wyborach do parlamentu. Przestała istnieć PRL i zaczęto tworzyć demokratyczną III Rzeczpospolitą.

Zapamiętaj!

  • Godzina „W” – 17.00 1 sierpnia 1944 r. Godzina wybuchu powstania warszawskiego
  • ŻOB – Żydowska Organizacja Bojowa
  • Internowany – zatrzymany, aresztowany za nielegalną działalność polityczną

Te daty musisz pamiętać:

  • 19 kwietnia 1943 r. – wybuch powstania w getcie warszawskim
  • 1 sierpnia – 2 października 1944 r. – powstanie warszawskie
  • Czerwiec 1956 r. – strajk robotników w Poznaniu, starcia z milicją
  • Marzec 1968 r. – zamieszki (robotnicy + studenci), antysemicka kampania władz państwa, masowa emigracja inteligencji
  • 1970 r. – protesty robotników na Wybrzeżu
  • 1976 r. – strajk robotników (Radom i Ursus)
  • Sierpień 1980 r. – protesty robotników na Wybrzeżu (stoczniowców), utworzenie Solidarności