Ziemie polskie pod okupacją i ich ustrój

Wspólna agresja Niemiec hitlerowskich oraz ZSRR doprowadziła, po klęsce kampanii wrześniowej 1939 r., do okupacji ziem II Rzeczypospolitej.

  • Oba mocarstwa ustaliły ramowo swoje „strefy wpływów” jeszcze przed wybuchem wojny w tzw. tajnych protokołach dołączonych do radziecko-niemieckiego paktu o nieagresji w Moskwie 23.08.1939 r. (pakt Ribbentrop-Mołotow).
  • W miesiąc później 28.09.1939 r. został zawarty między obu państwami traktat o „granicach i przyjaźni”. Różnica polegała na tym, że w stosunku do układu sierpniowego, Rosjanie rezygnowali z obszarów na wschód od Wisły w zamian za Litwę. Wspólna granica biegła od Prus Wschodnich przez rzekę Pisę do Małkini, potem wzdłuż Bugu i Sanu do Karpat.
  • W październiku rząd radziecki drogą gestu przekazał swojej kolejnej (przyszłej) ofierze – Litwie Wileńszczyznę. Latem 1940 r. państwa bałtyckie przestały istnieć zlikwidowane cynicznie przez ZSRR. Ogółem Związek Radziecki okupował większą część pokonanej II Rzeczypospolitej – 201 tys. km2, na których zamieszkiwało ok. 13,5 mln obywateli (w tym 5 mln Polaków).

Polska administracja została całkowicie zlikwidowana, podobnie stało się z samorządami, na wszystkich szczeblach. Władzę przejęły całkowicie kontrolowane przez NKWD tzw. Zarządy Tymczasowe.

  • Sowiecki okupant cynicznie usiłował zalegalizować podbój połowy sąsiedniego kraju poprzez organizację 22.10.1939 r. „wyborów”, które wyłoniły 2410 delegatów do tzw. „Zgromadzeń Narodowych” zachodniej Białorusi i Ukrainy (w Białymstoku i Lwowie).
  • Owe pseudo-parlamenty zwróciły się do Rady Najwyższej ZSRR z prośbami o przyłączenie do Związku Radzieckiego, co stało się oficjalnie 2.11.1939 r. (jako część Ukraińskiej i Białoruskiej Socjalistycznych Republik Radzieckich).

Od października do grudnia trwała wymuszona tzw. „paszportyzacja” czyli wymiana dokumentów polskich na radzieckie, praktycznie sprowadzająca się do zrzeczenia się obywatelstwa polskiego. Akcja napotkała opór i nie udało się jej w pełni zakończyć do czerwca 1941 r. Wielu z tych, którzy oparli się „paszportyzacji” zostało deportowanych w głąb ZSRR, niezależnie o tego, że i tak nowy reżim pewne kategorie społeczne (inteligencja, urzędnicy, oficerskie rodziny, duchowni itd.) uznając za ideologicznie niepewne czy wręcz wrogie, przesiedlał w odległe rejony olbrzymiego państwa. Szacuje się, że ofiarami deportacji padło ok. 1,5 mln obywateli (trudno stwierdzić ilu ich dokładnie przeżyło, a ilu zmarło), a ogółem represjonowanych było ponad 2 miliony.

III Rzesza okupowała 188 tys. km2 z 22 mln ludności (w tym 19 mln Polaków). Część zdobytych obszarów została bezpośrednio wcielona do Niemiec (8.10.1939 r.), mianowicie: Pomorze, Wielkopolska, Górny Śląsk, zachodnie powiaty krakowskiego i łódzkiego województwa, Suwalszczyzna i okręg ciechanowski. Utworzono na tych ziemiach dwa nowe okręgi (gau) Rzeszy: Gdańsk-Prusy Zachodnie i Kraj Warty, a resztę włączono w obręb innych prowincji. W 1941 r. wyodrębniono jako samodzielną prowincję górnośląską.

  • Rzesza pod względem administracyjnym dzieliła się na okręgi i prowincje, te na rejencje, a te z kolei na powiaty miejskie i wiejskie. Najwyższe funkcje administracyjne w okręgach i prowincjach sprawowali tzw. gauleiterzy, którym podlegali prezesi (rejencje), tym starostowie (powiaty wiejskie) i burmistrzowie (powiaty miejskie).
  • Różnie wyglądała pozycja prawna ludności tych ziem. W marcu 1941 r. podzielono mieszkańców na kilka grup.
    • Do pierwszej zaliczano tzw. reichsdeutschy czyli dawnych obywateli polskich narodowości niemieckiej.
    • Do drugiej wchodzili dawni obywatele polscy niemieckiego pochodzenia i osoby z małżeństw mieszanych.
      Obie pierwsze grupy otrzymywały niemieckie pełnoprawne obywatelstwo, z tym że członkom drugiej grupy można było tą przynależność państwową cofnąć.
    • Polacy stanowili jako „poddani Rzeszy” trzecią grupę,
    • a na samym dnie umiejscowiono Żydów i Cyganów jako bezpaństwowców.

Z pozostałej części ziem polskich na mocy dekretu Hitlera z 12.10.1939 r. powstało Generalne Gubernatorstwo, stanowiące osobliwy twór administracyjno-polityczny będący zasłoną faktycznej, bezwzględnej okupacji. W sierpniu 1941 r. GG powiększono o wschodnią Galicję (po ataku na ZSRR). Razem składało się w 1941 r. z 5 dystryktów (krakowski, radomski, lubelski, warszawski, lwowski) podzielonych z kolei na powiaty miejskie i wiejskie.

  • Cała administracja GG podlegała gubernatorowi, pochodzącemu z nominacji kanclerza Rzeszy i przed nim tylko odpowiedzialnego.
  • Gubernator jako organ doradczy i wykonawczy posiadał rząd. W jego skład wchodzili: dowódca SS i policji na terenach okupowanych, dowódcy policji porządkowej i policji bezpieczeństwa, kierownicy wydziałów głównych rządu (razem 14). W terenie funkcjonowali gubernatorzy dystryktów oraz starostowie powiatowi.
  • Także w GG przywileje uzyskali obywatele polscy narodowości niemieckiej, tzw. volkdeutsche.

 

Rząd emigracyjny

  • 17.09.1939 r. został zmuszony do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej jej rząd wraz z prezydentem i wodzem naczelnym.
  • Władze polskie zostały internowane i pozbawione możłiwości działania. W tej sytuacji prezydent Ignacy Mościcki desygnował na swego następcę (na mocy kwietniowej konstytucji) gen. Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, a gdy ta próba się nie powiodła (sprzeciw Francji), Władysława Raczkiewicza, wojewodę toruńskiego. Objął on urzędowanie 30.09.1939 r., powołując nowy gabinet z gen. Władysławem Sikorskim na czele, przeciwnikowi sanacji, posiadającemu ponadto zaufanie Francji. Rząd uformował się ostatecznie w ciągu tygodnia, a w skład nowej koalicji wchodzili członkowie wrogich obozowi sanacyjnemu ugrupowań: PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej, SN (Stronnictwa Narodowego – endecji), SP (Stronnictwa Pracy) i SL (Stronnictwa Ludowego). Całość zmian nastąpiła w całkowitej zgodzie z obowiązującym porządkiem konstytucyjnym, co zapewniło ciągłość państwa i pozycję gabinetu na arenie międzynarodowej, niezależnie od faktu okupacji jego obszarów.
  • W latach 1939-45 pozycja prezydenta ulegała stopniowemu osłabieniu kosztem rządu i premiera (odbiegając od modelu zaproponowanego przez ustawę zasadniczą z 1935 r.). Wpływały na to trwająca wojna, autorytet Sikorskiego będącego również wodzem naczelnym czyli konkretna sytuacja. W skład rządu wchodziło 4 wicepremierów (koalicja!) i ministrów bez teki oraz 8 szefów resortów (spraw zagranicznych, wewnętrznych, wojskowych, sprawiedliwości, skarbu, przemysłu i handlu, informacji, opieki społecznej).
  • Na emigracji funkcjonowała też namiastka parlamentu – Rada Narodowa utworzona mocą dekretu prezydenta 9.12.1939 r., po wcześniejszym rozwiązaniu sejmu i senatu wybranych w 1938 r. Członkowie Rady pochodzili z nominacji głowy państwa na wniosek premiera, reprezentując partie polityczne, mniejszości narodowe i przedstawicieli Kościoła katolickiego. Posiadała charakter doradczy, skupiała maksymalnie 40 członków. Posiadała prawo interpelacji oraz inicjatywy ustawodawczej.
  • Początkowo siedzib rządu było francuskie miasto Angres, ale po klęsce Francji konieczne stały się przenosiny do Londynu (czerwiec 1940 r.). Porażka sojusznika oznaczała również katastrofę dla polskiej sprawy – zagładzie uległa część z takim trudem odtwarzanej armii. Gabinet Sikorskiego, a potem Mikołajczyka usiłował, z różnym powodzeniem, toczyć boje dyplomatyczne o pozycję Polski w powojennym już świecie. Niestety, rząd emigracyjny nie był w stanie zmienić coraz bardziej niekorzystnej dla polskiej sprawy koniunktury międzynarodowej, zwłaszcza po przystąpieniu ZSRR do wojny po stronie antyhitlerowskiej koalicji po ataku III Rzeszy w czerwcu 1941 r.
  • Polsko-radziecki układ z 30.07.1941 r. przejściowo oczyścił wzajemne, trudne relacje, choć wzbudzał emocje po obydwu stronach (u polskiej spowodował nawet kryzys rządowy). Narastające problemy, szczególnie spór graniczny, a potem dążenie do wasalizacji naszego kraju przez ZSRR prowadziły do zaostrzenia stosunków (niewiele zmieniła wizyta Sikorskiego na Kremlu w grudniu 1941 r.), a potem ich zerwania w kwietniu 1943 r., co przyspieszyła tragiczna katyńska sprawa.
  • Wkrótce potem zginął w gibraltarskiej katastrofie premier i wódz naczelny Władysław Sikorski. Jego następca (Stanisław Mikołajczyk) nie posiadał już takiego autorytetu, zresztą akcje polityczne Polski wśród aliantów zachodnich spadały „na łeb i na szyję”. Stalin, rzeczywisty partner Zachodu stawiał upokarzające warunki, których nowy premier nie chciał i nie mógł przyjąć. Jego spotkania z sowieckim liderem w 2 połowie 1944 r. nie dokonały przełomu we wzajemnych kontaktach. Mikołajczyk przeświadczony o konieczności jakiegoś kompromisu i o ograniczonych możliwościach (i chęciach) aliantów, ustąpił ze stanowiska w listopadzie 1944 r.
  • Ostatni premier rządu czasu wojny, socjalista Tomasz Arciszewski nie miał żadnych szans, szczególnie w obliczu Jałty i podziału stref wpływów, na wywalczenie dla Polski godnej pozycji. Od połowy 1943 r., po śmierci Sikorskiego wzrosła pozycja prezydenta, który wbrew premierowi nominował nowego wodza naczelnego, gen. Kazimierza Sosnkowskiego. Te przetasowania i polityczne szarady nie mogły mieć wpływu na wydarzenia zewnętrzne. Wiosną 1945 r. Polska należała do przegranych, choć znajdowała się w obozie zwycięzców.

 

Polskie Państwo Podziemne (PPP)

Koncepcja konspiracyjnych organów odzwierciedlających struktury państwowe zaczęła powstawanie w pierwszych miesiącach okupacji. Zrodziły się wówczas zręby podziemia zarówno wojskowego jak i politycznego.

  • W dogorywającej Warszawie powstała Służba Zwycięstwu Polsce (ZSP), posiadająca ambicje przewodzenia całej konspiracji zbrojnej (27.09.1939 r.). Generał Władysław Sikorski, nie mając zbytniego zaufania do zdominowanej przez sanacyjnych oficerów SZP, przekształcił ją w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) w styczniu 1940 r., którego komendantem faktycznym został gen. Stefan Rowecki-Grot (oficjalnie z emigracji gen. Kazimierz Sosnkowski). W celu podporządkowania sobie podziemia w kraju, premier powołał też specjalny Komitet Ministrów do Spraw Kraju z Sosnkowskim na czele.
  • Więcej czasu zajęło zorganizowanie pionu cywilnego podziemia. Po sporach z Politycznym Komitetem Porozumiewawczym wyłonionym po rozbiciu przez Gestapo RGON-u (Rady Głównej Obrony Narodowej) uformowała się u schyłku 1940 r. Delegatura Rządu, stanowiąca odpowiednik administracji działającej w konspiracyjnych warunkach. Na czele tej struktury stanął Delegat Rządu RP posiadający rangę ministra, a od 1944 r. nawet wicepremiera. Zrezygnowano z powoływania osobnych delegatów dla dwóch okupacji, choć takie plany istniały. Delegat nie tylko reprezentował rząd na terenie kraju, ale też kierować miał całą tworzoną m.in. przez siebie administracją. Pewne spory wywoływały relacje między strukturami cywilnymi, a wojskowymi. Oficjalnie Delegat posiadał pozycję nadrzędną wobec konspiracji zbrojnej (ZWZ-AK), ale w praktyce jego wpływ systematycznie malał. Niezależnie od głównego Delegata Rządu powołani zostali delegaci okręgowi w dawnych województwach i powiatach, kierujący administracją na swoim terenie. Własną organizację cywilną posiadała też Warszawa.
  • Polskie Państwo Podziemne stopniowo rozbudowywało swoje struktury tworząc odpowiednie organy w dziedzinach informacji, kultury, oświaty i sądownictwa. Szczególną uwagę należałoby poświęcić wymiarowi sprawiedliwości. Początkowo funkcjonowały tzw. sądy kapturowe w ramach ZWZ. W listopadzie 1941 r. przekształcono je w tzw. sądy specjalne (jednoinstancyjne) działające w strukturach ZWZ-AK.
  • W grudniu 1942 r. na mocy dekretu rządu powstały cywilne sądy specjalne. Oprócz tego powołane zostały kolegialne komisje sądzące walki podziemnej. Konspiracyjny wymiar sprawiedliwości na pewno nie uniknął błędów, ale pełny obiektywizm procesów czy spełnianie wszystkich wymogów procedury uniemożliwiała tocząca się wojna. Interesujące, że wyroków podziemnych sądów nie kwestionowali nawet komuniści w PRL.
  • Od stycznia 1944 r. Delegat zyskał rangę wicepremiera i kilku zastępców oraz miał do dyspozycji Krajową Radę Ministrów (4-osobową). Warunki wojny i konspiracji wykluczały uformowanie czegoś na kształt parlamentu, ale jego namiastkę powołano ostatecznie 9.01.1944 r. w postaci Rady Jedności Narodowej (RJN) z Kazimierzem Pużakiem na czele, choć powstanie tego ciała przewidywał już dekret prezydenta z 1.09.1942 r. Do RJN weszło po 3 przedstawicieli 4 głównych partii z PKP (Polityczny Komitet Porozumiewawczy) przemianowanego w 1943 r. na Krajową Reprezentację Polityczną, 3 osoby z mniejszych ugrupowań, przedstawiciel Kościoła katolickiego i jeden z ruchu spółdzielczego (17 członków). Posiadała charakter ciała doradczego.
  • Obozowi komunistycznemu, faworyzowanemu przez ZSRR nie udało się stworzyć rozbudowanych struktur podziemnych. Kadrowa, nieliczna PPR (Polska Partia Robotnicza – powstała w styczniu 1942 r.), ani jej ramię zbrojne GL (Gwardia Ludowa) a potem AL (Armia Ludowa) nie mogły konkurować z ZWZ-AK i szeroko rozumianym państwem podziemnym.
    W noc sylwestrową 1943 r. komuniści wraz z niewielkimi odpryskami z ruchu ludowego (SL „Wola Ludu”) i socjalistycznego (Robotnicza Partia Polskich Socjalistów) powołali konkurencyjny ośrodek władzy, mieniący się podziemnym parlamentem, Krajową Radą Narodową (KRN). W ten sposób zarysował się stan dwuwładzy, utrzymujący się w Polsce do połowy 1945 r.
  • KRN zyskała poparcie Moskwy i funkcjonującego w ZSRR, Związku Patriotów Polskich (ZPP). W lipcu 1944 r. na obszarach wyzwolonych przez Armię Czerwoną przejął władzę, stanowiący namiastkę rządu, PKWN (Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego), mieniący się reprezentacją KRN i ZPP, uznający Polskie Państwo Podziemne na „uzurpatora”, korzystający z wyraźnego radzieckiego wsparcia. Klęska powstania warszawskiego rozpoczęła proces rozkładu PPP, zmniejszając jego szanse na przejęcie władzy.
  • W marcu 1945 r. podstępnie zwabieni na rozmowy z dowództwem Armii Czerwonej, przywódcy PPP, niezależnie od gotowości uznania postanowień jałtańskich, zostali aresztowani i wywiezieni do Moskwy, gdzie zorganizowano im pokazowy proces. W czerwcu 1945 r., w wyniku rokowań toczonych również w stolicy ZSRR między komunistami, a niektórymi politykami obozu londyńskiego, powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (28.06.1945 r.), co stanowiło wykonanie jednego z jałtańskich postanowień. Jego szefem był powolny komunistom Edward Osóbka-Morawski, a wicepremierami Stanisław Mikołajczyk (Stronnictwo Ludowe) i Władysław Gomułka (PPR). Zaczynał się nowy etap walki o Polskę.

 

Władze RP na wychodźstwie podczas wojny

  • Prezydent RP
    • Władysław Raczkiewicz (od 1939-1947)
  • Premierzy RP
    • Władysław Sikorski (09.1939 – 09.1943)
    • Stanisław Mikołajczyk (07.1943 -11.1944)
    • Tomasz Arciszewski (od 11.1944-07 1947)
  • Władze uformowane przez komunistów podczas wojny w kraju
    • Przewodniczący KRN – Bolesław Bierut (od 01.1944)
    • Przewodniczący PKWN – Edward Osóbka-Morawski ( 07.1944-12.1944)
    • Premier Rządu Tymczasowego Edward Osóbka-Morawski (01.1945-06.1945)

Datownik

  • 1.09.1939 – napaść Niemiec na Polskę;
  • 17.09.1939 – napaść ZSRR na Polskę i tego samego dnia opuszczenie terytorium kraju przez rząd i naczelne dowództwo (do Rumunii);
  • 27.091939 – założenie konspiracyjnej Służby Zwycięstwa Polski, na jej bazie od stycznia 1940 r. działał Związek Walki Zbbrojnej (ZWZ);
  • 30.09-4.10.1939 – uformowanie się rządu emigracyjnego na czele z gen. Władysławem Sikorskim;
  • 26.10.1939 – utworzenie Generalnego Gubernatorstwa; decyzja Hitlera;
  • 6.11.1939 – aresztowanie przez Niemców profesorów wyższych uczelni w Krakowie co uznaje się za początek polityki represji i terroru;
  • 22.10.1939 – „wybory” na obszarach okupowanych przez ZSRR;
  • 2.11.1939 – przyłączenie w sposób oficjalny polskich wschodnich ziem do ZSRR;
  • grudzień 1940 – powstanie Delegatury Rządu na Kraj;
  • 30.07.1941 – podpisanie polsko-radzieckiego układu o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych i utworzeniu w ZSRR armii polskiej jak też zwolnieniu przetrzymywanych w łagrach i więzieniach Polaków (układ Sikorski-Majski);
  • listopad 1941 – wizyta Sikorskiego w ZSRR;
  • 5.01.1942 – powstanie Polskiej Partii Robotniczej (PPR);
  • 14.02.1942 – przekształcenie ZWZ (Związek Walki Zbbrojnej) na AK (Armię Krajową);
  • marzec i sierpień 1942 – ewakuacja polskich oddziałów formowanych w ZSRR do Iranu wraz z grupą cywili (ostatni transport wyjechał na początku 1943);
  • początek 1943 – rozmowy między Delegaturą Rządu a PPR (bezskuteczne);
  • 26.03.1943 – główna akcja AK pod Arsenałem;
  • 25.04.1943 – zerwanie stosunków polsko-radzieckich przez ZSRR, pretekstem stała się zbrodnia katyńska;
  • kwiecień 1943 – utworzenie w ZSRR Związku Patriotów Polskich (ZPP) i w następnych miesiącach organizowanie przez niego jednostek wojska polskiego, najpierw dywizji im. Tadeusza Kościuszki; ZPP stał się partnerem rządu ZSRR w kwestiach polskich;
  • 4.07.1943 – śmierć gen. Władysława Sikorskiego w katastrofie gibraltarskiej i objęcie funkcji premiera przez Stanisława Mikołajczyka;
  • 19.04-16.05.1943 – powstanie w getcie warszawskim;
  • 12-14.10.1943 – bitwa pod Lenino i chrzest bojowy „kościuszkowców”;
  • 31.12.1943/1.01.1944 – powstanie KRN (Krajowej Rady Narodowej);
  • styczeń 1944 – powstanie w Moskwie Centralnego Biura Komunistów Polskich (CBKP);
  • 11-18.05.1944 – bitwa pod Monte Casino;
  • 21.07.1944 – oficjalne powstanie PKWN (Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego); faktycznie wcześniej w Moskwie; fuzja KRN, ZPP i CBKP;
  • 22.07.1944 – „Manifest PKWN”;
  • 26.07.1944 – porozumienie między PKWN a ZSRR o przekazaniu radzieckim organom wojskowym władzy administracyjnej i sądowniczej na obszarach polskich;
  • 1.08-2.10.1944 – powstanie warszawskie;
  • sierpień-październik 1944 – rozmowy Mikołajczyka ze Stalinem (bez rezultatu);
  • 31.12.1944/1.01.1945 – przekształcenie PKWN w Rząd Tymczasowy;
  • 4-11.02.1945 – konferencja przywódców „wielkiej trójki” w Jałcie – ostateczne przypisanie Polski wpływom Związku Radzieckiego;
  • 27.03.1945 – podstępne aresztowanie 16 przywódców polskiego podziemia przez NKWD;
  • czerwiec 1945 – moskiewski proces przywódców Polski Podziemnej;
  • 28.06.1945 – powstanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej podczas rozmów w Moskwie.