2.
Zaklasyfikuj do odpowiednich części mowy poszczególne wyrazy w poniższych zdaniach:
A.Czwórka koni zaprzężonych do rydwanu mknęła chyżo po obrzeżu cyrkowej areny.
Zdanie składa się z jedenastu wyrazów. Każdy z nich powinien zostać scharakteryzowany osobno. W wypadku odmieniających się części mowy opis będzie dotyczył tej formy fleksyjnej, która wystąpiła w zdaniu – nie zaś formy podstawowej – bezokolicznika dla czasowników bądź mianownika liczby pojedynczej dla każdego przymiotnika czy rzeczownika.
czwórka – liczebnik odrzeczownikowy
koni – rzeczownik
zaprzężonych – czasownik w formie imiesłowu przymiotnikowego biernego
do – przyimek
rydwanu – rzeczownik
mknęła – czasownik
chyżo – przysłówek
po – przyimek
obrzeżu – rzeczownik
cyrkowej – przymiotnik
areny – rzeczownik
Komentarz
- Wyraz czwórka jest rzeczownikiem utworzonym od liczebnika cztery. Nie jest on liczebnikiem, gdyż odmienia się przez liczby (czwórki, czwórek).
- Natomiast przy charakteryzowaniu imiesłowów należy użyć właśnie takiej formuły: „czasownik w formie imiesłowu” – gdyż nie ma takiej części mowy jak imiesłów – są za to czasowniki, występujące w bogactwie swych form. Jedną z nich jest imiesłów.
B. Niech ten dom będzie od dzisiaj również twoim domem.
niech – partykuła
ten – zaimek wskazujący
dom – rzeczownik
będzie – czasownik
od – przyimek
dzisiaj – przysłówek
również – partykuła
twoim – zaimek dzierżawczy
domem – rzeczownik
Uwaga!
- Klasa zaimków jest na tyle niejednorodna, że konieczne staje się nazwanie podgrupy, do której dany zaimek należy.
- Partykułami – w tradycyjnym znaczeniu tego terminu są nie tylko cząstki by, -że, -ż oraz przeczenie nie, lecz także takie wyrazy, jak bodaj, niech, raczej, chyba, niestety, jeszcze, już, oczywiście, także, również, też.
C. Prosiłam go o wstąpienie do mnie po zajęciach.
prosiłam – czasownik
go – zaimek osobowy
o – przyimek
wstąpienie – rzeczownik
do – przyimek
mnie – zaimek osobowy
po – przyimek
zajęciach – rzeczownik
Uwagi
- Zwróć uwagę na rzeczowniki odczasownikowe, zakończone na -anie, -enie lub -cie. Oznaczają one czynności (jak czasowniki!!!), lecz ich właściwości gramatyczne (odmiana przez przypadki, brak odmiany przez rodzaje) stanowią o przynależności tych wyrazów do klasy rzeczowników.
- Tym razem liczba wyrazów występujących w zdaniu nie będzie odpowiadać liczbie części mowy. Za to utrudnienie odpowiada wyraz się – zwłaszcza wtedy, gdy nie jest on zaimkiem zwrotnym.
D. Dwoje oczu i dwoje uszu wystarczy, aby widzieć wszystko, co się dzieje dookoła nas.
dwoje – liczebnik zbiorowy
oczu – rzeczownik
i – spójnik
dwoje – liczebnik zbiorowy
uszu – rzeczownik
wystarczy – czasownik
aby – spójnik
widzieć – czasownik (można dodać: w bezokoliczniku)
wszystko – zaimek rzeczowy
co – zaimek pytajno-względny (tu występuje w funkcji spójnika)
dzieje się – czasownik niewłaściwy
dookoła – przyimek
nas – zaimek osobowy
W zdaniu obok przyimka wystąpiły spójniki. Warto zwrócić uwagę na różnice między tymi dwiema nader często mylonymi częściami mowy. Spójniki łączą przede wszystkim zdania składowe, choć mogą łączyć także wyrazy. Wtedy nie tworzą takich konstrukcji jak wyrażenia przyimkowe, gdyż nie narzucają formy fleksyjnej rzeczownikom – spójniki nie mają rządu!
Natomiast dzieje się to jedna część mowy, choć ortograficznie składają się na nią dwa wyrazy. To jednak kwestia konwencji. Przyjęto, że w polszczyźnie cząstkę się piszemy zawsze rozdzielnie – a w języku rosyjskim jest inaczej. Taka ortograficzna umowa nie może mieć wpływu na gramatykę. Trzeba zauważyć, że czasownik dzieje pozbawiony cząstki się w ogóle nie występuje w języku polskim. Ponadto niemożliwa jest zamiana cząstki się na pełną formę zaimka zwrotnego: siebie. A właśnie ten proces pozwala się zorientować, czy w danym zdaniu wyraz się jest zaimkiem zwrotnym, czy – jak tutaj – integralną częścią czasownika. Ten omawiany jest czasownikiem niewłaściwym, gdyż nie odmienia się przez osoby.
E. Niektórzy chorzy nie są odwiedzani przez nikogo.
niektórzy – przymiotnik
chorzy – rzeczownik
nie – partykuła
są – czasownik
odwiedzani – czasownik w formie imiesłowu przymiotnikowego biernego
przez – przyimek
nikogo –zaimek osobowy
Uwaga!
Pułapka tkwi w podmiocie tego zdania. W polszczyźnie wyraz chorzy może być przymiotnikiem (chorzy turyści), ale w tym zdaniu jest rzeczownikiem, wyrazem samodzielnym składniowo, który jest określany, a nie określający.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/matura/c317-nauka-o-jezyku/6-czesci-mowy-a-czesci-zdania