W języku polskim szyk zdania określa się jako „swobodny”. Zupełnie dowolny jednak nie jest – i mogą stąd wynikać rozmaite problemy stylistyczne. I różne pytania testowe.
Pytania testowe mogą sprawdzić, czy potrafisz wskazać szyk przestawny w zdaniu. Bardzo często możesz też zostać poproszony o wykazanie się znajomością poprawności zdań, bo – choć w polskim zdaniu można sporo przestawiać – niektóre konstrukcje są już nieprawidłowe. By zwycięsko wybrnąć z powyższych pułapek, trzeba mieć podstawową wiedzę o szyku zdania.
Oto ona – podana w formie kilku reguł
1. Imię stawiaj przed nazwiskiem.
Dobrze:
To był Henryk Sienkiewicz.
Gorzej:
To był Sienkiewicz Henryk.
2. Wyraz określający stawiaj przy określanym. Nie rozdzielaj biedaków – będą daleko, będzie marnie.
Dobrze:
Idę do ciebie, Maryś ukochana.
Źle:
Idę, Maryś, do ciebie, ukochana.
3. Przymiotnik stawiaj przed rzeczownikiem. Jeśli zrobisz odwrotnie – trafisz w nazwę własną (albo ją stworzysz) lub w stałe określenie.
Dobrze:
rude włosy, ciemne oczy, długie nogi
(np. ktoś ma).
Głupio:
włosy rude, oczy ciemne, nogi długie (np. ktoś ma).
Zauważ:
czarne morze (może być każde, choćby nocą), ale Morze Czarne (tylko jedno, nazwa własna)
centralny dworzec (może być w każdym mieście), ale Dworzec Centralny (konkretny, w Warszawie)
4. Nie stawiaj zaimków (MI, CI, MNIE, GO, MU, SIĘ) ani na początku, ani na końcu zdania:
Dobrze:
Zrobiło mi się słabo.
Gonił mnie mały zajączek.
Jak cię złapię, coś ci zrobię.
Bardzo pragnę go dogonić.
Bardzo pragnę mu się przyjrzeć.
Jak ją spotkam, to ucieknę.
Źle:
Zrobiło się słabo mi.
Zajączek mały gonił mnie.
Jak cię złapie, coś zrobię Ci.
Go dopędzić pragnę bardzo.
Bardzo pragnę przyjrzeć się mu.
Ją jak spotkam, to ucieknę.
5. Nie rozdzielaj przyimka od rzeczownika.
Dobrze:
Lubię siedzieć w domu.
Stał pijaczek przy płocie.
Leżał pijaczek pod stołem.
Wierzę w ciebie niemal na mur.
Źle:
Lubię w siedzieć domu.
Stał przy pijaczek płocie.
Leżał pod pijaczek stołem.
Wierzę w ciebie na niemal mur.
Uwaga, uwaga!
Poeci i pisarze często przestawiają szyk w zdaniu, aby:
- stworzyć coś nowego,
- określić własny styl,
- lub zadziwić czytelnika.
Poetom i pisarzom uchodzi to na sucho – i z reguły, choć czujemy dziwność języka, doskonale rozumiemy znaczenie słów. Mistrzami szyku przestawnego byli poeci barokowi. Pisali na przykład takie tytuły:
Poetowie polscy świeższy i dawniejszy na dworze helikońskim odmalowani
(Wespazjan Kochowski)
albo:
Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się
(Samuel Twardowski) .
Innym pisarzem, który upodobał sobie zaimki lub czasowniki na końcu zdania, i na wsze czasy stało się to charakterystyczne dla jego stylu, był… Witold Gombrowicz. To on (a właściwie jego bohater w Ferdydurke) mówi słynne zdanie:
Słowacki wielkim poetą był!
Albo inne:
Niech kształt mój rodzi się ze mnie,
niech nie będzie zrobiony mi!
Inwersja zdaniowa
Tak określa się szyk przestawny w zdaniu, celowo zastosowany w wierszu lub w tekście prozatorskim. Z szykiem przestawnym jako specjalnym chwytem spotykają się uczniowie przy analizie poezji barokowej.
Wyraz na końcu zdania
Zauważ, że to, co umieszczamy na końcu zdania, ma największe znaczenie, na to zwraca się uwagę odbiorcy. Mogą o to pytać w testach, bo to, co na końcu zdania, jest najbardziej wyeksponowane. Zobacz:
- Jutro startujesz w zawodach o Puchar Świata!
- W zawodach o Puchar Świata startujesz jutro!
W pierwszym zdaniu uprzytomniliśmy koledze, w jakich startuje zawodach, w drugim, że to już jutro.
Pocieszająca informacja!
Poprawnego szyku w zdaniu uczymy się wraz z nauką mowy, własnego języka. Aby dobrze rozpoznać zdanie poprawne, nie potrzeba wielkiej wiedzy, intuicyjnie potrafimy wskazać zdanie, które biegnie gładko, i to, w którym coś nie gra. Czasem – także to czujemy – szyk przestawny nie jest błędem, bo nie wpływa na zrozumienie zdania. Np. czy powiemy: spotkałem dziewczynę o zielonych oczach czy spotkałem dziewczynę o oczach zielonych – niewiele zmienia. Czasem zaś szyk przestawiony jest tak, że nic nie można zrozumieć – wtedy widzimy, że to błąd. Np. W przypadku mi się klasówek zdarzyło kilku nie nic umieć. Oczywiście: W przypadku kilku klasówek zdarzyło mi się nic nie umieć.
W szyku polskim – ważne to, co na końcu!
- Jan Kochanowski mieszkał w Czarnolesie. – Eksponujemy miejsce zamieszkania Jana z Czarnolasu.
- W Czarnolesie mieszkał Jan Kochanowski. – Eksponujemy mieszkańca Czarnolasu.
- Jan Kochanowski mieszkał w Czarnolesie z rodziną. – Eksponujemy członków rodziny Jana z Czarnolasu.
Zobacz: