Zdania złożone podrzędnie

Czym różnią się od zdań współrzędnie złożonych?
Wiadomo, że składają się z członu nadrzędnego (z pozycji którego zadajemy pytanie) oraz podrzędnego (który na nie odpowiada). Treść zdania podrzędnego – ma za zadanie uzupełniać brakującą część zdania nadrzędnego, np. podmiot, okolicznik, orzecznik, przydawkę.

Rodzajów tych zdań jest wiele:

Pamiętaj, że przy wykonywaniu analizy obowiązuje zasada kolejności. Dlatego, rysując wykres, zawsze umieszczamy na początku pierwsze zdanie, potem drugie, a później (jeśli mamy do czynienia ze zdaniem wielokrotnie złożonym) trzecie, czwarte itd.
Przykłady:

  • Działo się to w czasie owej zimy, która dała się nam we znaki.
    (1) (2)

Zauważmy, że zdanie nr 1 jest nadrzędne w stosunku do zdania nr 2. Możemy od niego zadać pytanie: której? (w odniesieniu do zimy). Dlatego wykres będzie wyglądał tak:

Wniosek: to zdanie złożone z podrzędnym przydawkowym.
Może być też odwrotnie:

  • Kiedy nadeszło lato, pojechaliśmy na obóz harcerski.
    (1) (2)

Tym razem zdanie nr 2 jest nadrzędne, a więc na wykresie umieszczamy je na górze:

Wniosek: to zdanie złożone podrzędnie okolicznikowe czasu.

Zwróć uwagę na różne możliwości podpisywania wykresów (obydwie poprawne). Możemy pisać:

  • zdanie złożone z podrzędnym (jakim?)……
    lub
  • zdanie złożone podrzędnie (jak?).

Tyle o sposobie, ale nie wystarczy znać sposób – trzeba też mieć podstawową wiedzę na temat rodzajów zdań.

 

Zdania podrzędne podmiotowe

Część podrzędna pełni w nich funkcję nie wyrażonego albo ogólnie wskazanego podmiotu zdania nadrzędnego.

  • Co się odwlecze, to nie uciecze.
    (1) (2)

Zdanie podrzędne odpowiada tu na pytanie: co? (napisane wytłuszczonym drukiem). A wykres – wygląda tak:

 

Zdania podrzędne orzecznikowe

Część podrzędna gra tu rolę orzecznika zdania nadrzędnego, dlatego możemy o nią np. pytać:

  • kim jest? kim był?
  • jaki jest? jaki był?
  • czym jest?
  • Język ojczysty jest dla nas tym, czym ręce, nogi, oczy i uszy. (Bolesław Prus)
    (1) (2)


pytanie: czym jest? kierujemy do zdania podrzędnego (wytłuszczone)

 

Zdania podrzędne przydawkowe

Tu z kolei część podrzędna pełni funkcję nie wyrażonej w zdaniu nadrzędnym przydawki, można więc pytać:

  • jaki? który? czyj? ile?
  • Literatura nie może się posługiwać takimi wyrażeniami, jakich się wstydzą między sobą nawet prostacy.
    (1) (2)

 

Zdania podrzędne dopełnieniowe

Logicznie – część podrzędna pełni w nich funkcję dopełnienia zdania nadrzędnego i zapytamy o nią np.

  • kogo? czego? o czym? komu? o co? itd.
  • Dzieci nie chcą wierzyć, że przyniosły je bociany.
    (1) (2)

 

Zdania podrzędne okolicznikowe

Ogólnie powiedzmy, że o zdania podrzędne pytamy tu tak, jak o poszczególne rodzaje okoliczników i w zależności od tego mamy np. zdania okolicznikowe określające miejsce (gdzie?), czas (kiedy?), sposób (jak?)….. Największe problemy sprawiają Wam okoliczniki mniej znane, rzadziej stosowane i właśnie im przyjrzymy się teraz bliżej.

  • zdania podrzędne okolicznikowe sposobu – jak? w jaki sposób?
    Rozpoczynają się często zaimkiem jak, (np. Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz), a określają one sposób wykonywania czynności, porównują, (np. Pociąg tak pędził, że krajobrazy tylko migały mi za oknami). Często spotyka się tu wyrazy typu: tak – jak, tak – że… Ilustracja graficzna takich zdań wygląda podobnie, jak w innych przypadkach:

Koń tak skakał, że ani jednej przeszkody nie strącił.
(1) (2)

  • zdania podrzędne okolicznikowe celu – po co? na co?
    W mowie potocznej najczęściej zaczynają się od spójników żeby, ażeby, by, iżby, aby, a orzeczenia mają tu przeważnie formę bezokoliczników. Zobaczmy: Pracował, żeby zarobić na życie. Aby dużo umieć, trzeba się dużo uczyć. Pamiętajmy jednak, że można i tak: Pożyczyłem koleżance zeszyt, żeby się przygotowała do klasówki. A teraz przykład z analizą:

Daj mi pieniądze, żebym mogła zapłacić ratę za samochód.
(1) (2)

  • zdania podrzędne okolicznikowe warunku – pod jaki warunkiem?
    Zaczynają się najczęściej od spójników: jeśli, jeżeli, gdyby, a orzeczenie występuje tu w trybie orzekającym lub przypuszczającym:
    Gdybym ci ja miała skrzydełka jak gąska, poleciałabym ja za Jaśkiem do Śląska.
    (1) (2)
  • zdania podrzędne okolicznikowe przyzwolenia – mimo czego?
    Te – rozpoczynają się zazwyczaj od spójników: chociaż, choć, mimo że, aczkolwiek, np.
    Chociaż spostrzegł swój błąd, nie przyznał się do niego.
    (1) (2)
  • zdania podrzędne okolicznikowe przyczyny – dlaczego?
    Jak odróżnić je od innych zdań podrzędnych? Trzeba zwrócić uwagę na ich treść, bowiem zdania wyjaśniają przyczyny zdarzeń, zachowań, zaistniałych sytuacji, ale też – na używane najczęściej spójniki: bo, ponieważ, gdyż.
    Konary drzew zaczęły się uginać, ponieważ zerwał się silny wiatr.
    (1) (2)
  • zdania okolicznikowe stopnia i miary – w jakim stopniu? w jakiej mierze? jak bardzo?
    Przypomnijmy, że za pomocą tego typu zdań określamy stopień natężenia jakiegoś zjawiska, np.
    Wykonałem to zadanie tak dokładnie, jak tylko mogłem.
    (1) (2)
  • podrzędne okolicznikowe miejsca i czasu – gdzie?
    Zdania podrzędne okolicznikowe miejsca – rozpoczynają się od zaimków: gdzie, dokąd, skąd, którędy, a określają – miejsce (np. zdarzenia)
    Gdzie dawniej stały zabytki, tam dziś stoją budki z napojami.
    (1) (2)
  • Zdania okolicznikowe czasu – od kiedy?
    S
    łużą do określania czasu trwania (np. czynności), a charakterystyczne zaimki to: gdy, kiedy, póki.
    Póty dzban wodę nosi, póki się ucho nie urwie.
    (1) (2)

 

Zdania wielokrotnie złożone

Przykład 1

  • Kiedy go zobaczyłem po raz pierwszy (1), zrobił na mnie wrażenie drzazgi (2), którą trzeba włożyć w ogień (3), żeby się przekonać (4), że ona ma w sobie żywicę (5) i pali się gwałtownie (6).

Uwaga! Zdanie główne warto zaznaczać od razu na początku analizy (u nas zostało napisane wytłuszczonym drukiem). Łatwiej też będzie Ci od razu ponumerować wszystkie zdania (pamiętajmy: tyle zdań, ile orzeczeń).
A oto dalsze kroki:

  • od zdania głównego zadajemy pytania do zdań podrzędnych (należy to czynić uważnie, bowiem od rodzaju pytania zależy rodzaj zdania podrzędnego)
  • umieszczamy zdania (po kolei) na wykresie
  • sporządzamy opis każdego ze zdań podrzędnych i współrzędnych

Zatem do dzieła! Spróbujcie najpierw przepisać nasze zdanie, a następnie wykonać samodzielną analizę. Później – porównaj ją z poniższym wykresem.

(2) zdanie główne
(1) zdanie podrzędne w stosunku do (2), okolicznikowe czasu (kiedy?)
(3) zdanie podrzędne w stosunku do (2), przydawkowe (której?)
(4) zdanie podrzędne w stosunku do (3), okolicznikowe celu (po co?)
(5) zdanie podrzędne w stosunku do (4), dopełnieniowe (o czym?)
(6) zdanie współrzędne w stosunku do (5), łączne

Trudniejsza bywa analiza zdania, w którym na początku znajdziemy sam…podmiot! Chodzi oczywiście o zdania, w których podmiot i orzeczenie zostały rozdzielone zdaniem wtrąconym. Oto przykład:

Hrabia (1a), chociaż nie znał tego chłopca (2), ukłonił mu się z rozmachem (1b), ponieważ chciał być nadzwyczaj grzeczny (3).

Mamy tu zdanie główne (1a – 1b), w które wpleciono zdanie podrzędne okolicznikowe przyzwolenia (2) – (zapytamy: mimo czego?), a także zdanie podrzędne w stosunku do 1a-1b – okolicznikowe przyczyny (spytamy: dlaczego?).
Oto ilustracja graficzna zdania:

 

Imiesłowowy równoważnik zdania

Jaka to konstrukcja? Jej centrum stanowi po prostu imiesłów przysłówkowy (najczęściej współczesny, zakończony na -ąc, ale może być też uprzedni, zakończony na -łszy, -wszy), który zazwyczaj zastępuje zdanie podrzędne okolicznikowe czasu, warunku albo przyzwolenia. Przeważnie podmiot poznajemy wtedy na podstawie sąsiedniego zdania składowego, np.

  • Nie mając co czytać, nudził się na plaży.
    (1) (2)
    Wykres zdania wygląda następująco:

Wniosek: to zdanie z imiesłowowym równoważnikiem zdania podrzędnego okolicznikowego przyczyny.

Zapamiętaj! Imiesłowowy równoważnik zdania zaznaczamy falującą linią!

 

Kłopoty z równoważnikami

Zapamiętaj podstawową regułę, dotyczącą zdań złożonych z równoważnikiem:

  • W zdaniu nadrzędnym i w równoważniku imiesłowowym musi występować ten sam podmiot.

Nie możemy więc uznać za poprawne zdań typu: „Idąc przez most, spadła mu czapka”, „Spacerując nad brzegiem morza, przeszkadzał nam silny wiatr”.
Można jednak potraktować łagodnie równoważniki imiesłowowe w zdaniach bezpodmiotowych, np. „Chcąc kupić bilet, trzeba stanąć w kolejce” czy „Jadąc za granicę, należy się ubezpieczyć”.

Zobacz:

Składnia

Związki składniowe

Składnia TEST

Składnia. Podstawowe informacje.

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c170-teoria-literatury/c171-teoria-literatury/mowa-zalezna-i-niezalezna-rozne-konstrukcje-skladniowe