Frazeologia

  • Frazeologia jet to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem charakterystycznych dla danego języka stałych związków wyrazowych, zwrotów oraz wyrażeń.
  • Frazeologizm to utrwalone w języku połączenie dwóch lub więcej wyrazów o ściśle określonym znaczeniu przenośnym. Takie połączenie stanowi całość znaczeniową, to oznacza, że znaczenie frazeologizmu nie jest sumą znaczeń poszczególnych wyrazów), np. nabić kogoś w butelkę = oszukać, a nie włożyć jakąś osobę do butelki.

Frazeologizmy dzielą się na:

  • wyrażenia
  • zwroty
  • frazy

Wyrażenie

– związek frazeologiczny, w którego skład nie wchodzi czasownik, np.

  • wieża Babel – zamęt, bezład, pomieszanie języków,
  • skok na głęboką wodę – podjąć się trudnego zadania,
  • kość niezgody – przyczyna, powód niezgody,
  • złoty środek – kompromisowe rozwiązanie,
  • bajońskie sumy – olbrzymie sumy,
  • gwóźdź do trumny – ostatnia przyczyna klęski, przypieczętowanie porażki,
  • kozioł ofiarny – osoba, na którą niesłusznie zrzucono winę,
  • dantejskie sceny – dramatyczne, niesamowite sceny,
  • lwia część – większa część czegoś.

Zwrot

– związek frazeologiczny, w którego skład wchodzi czasownik (w bezokoliczniku), np.

  • nadstawić drugi policzek – na zło odpowiedzieć dobrem, na nienawiść miłością,
  • kłamać jak z nut – kłamać bez zająknięcia, bezczelnie,
  • wpaść w tarapaty – mieć kłopoty,
  • zatopić się w lekturze – zagłębić się w lekturze, czytać z wielkim zainteresowaniem,
  • daleko zajść – dużo osiągnąć,
  • spiec raka – zawstydzić się,
  • wyłożyć kawę na ławę – powiedzieć prawdę bez ogródek,
  • rzucać mięsem – używać wulgarnych słów,
  • stroić się w cudze piórka – udawać kogoś, kim się nie jest,
  • wystrychnąć na dudka – oszukać kogoś,
  • trącić myszką – coś, co jest przestarzałe, niemodne, staroświeckie.

Fraza

– związek frazeologiczny, który jest zdaniem lub równoważnikiem zdania np.

  • Dopóty dzban wodę nosi, dopóki się ucho nie urwie.
  • Wpadł jak śliwka w kompot.
  • Komu w drogę, temu czas.
  • Daj kurze grzędę, a ona: wyżej siędę.
  • Zamienił stryjek siekierkę na kijek.
  • Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle.
  • Gdzie się dwu bije, tam trzeci korzysta.

Uwaga! Fraza to utarte, ogólnie przyjęte zdania powtarzane od lat w tej samej lub podobnej formie. Do fraz należą też: przysłowia, sentencje, powiedzonka, aforyzmy.

Jak odróżnić frazę od zwrotu

Masz wątpliwości, jak odróżnić frazę od zwrotu, skoro i tu, i tu jest czasownik?
Popatrz na długość.

  • Zwrot jest króciutki i właściwie nie stanowi zdania.
  • Fraza to rozbudowane wypowiedzenie.

Zwrot – drzeć koty sam jeszcze nic nie mówi – trzeba dodać, kto z kim.
Fraza – na pochyłe drzewo każda koza skacze jest całością i nic dodawać nie trzeba.

Uwaga!
Fraza też może nie mieć czasownika, bo przecież równoważniki zdania go nie mają.
– Gość w dom, Bóg w dom – oto przykład takiej frazy.

Zadanie
Podane związki podziel na zwroty, wyrażenia i frazy.

gość w dom, Bóg w dom, zjeść beczkę soli, kłamać jak z nut, mieć węża w kieszeni, bajońskie sumy, połknąć bakcyla, spiec raka, złota rączka, wilczy apetyt, komu w drogę, temu czas

  • Zwroty
    To związki frazeologiczne, które mają czasownik
    zjeść beczkę soli,
    kłamać jak z nut,
    mieć węża w kieszeni,
    połknąć bakcyla
  • Wyrażenia
    To związki frazeologiczne, które nie mają czasownika
    bajońskie sumy,
    złota rączka,
    wilczy apetyt
  • Frazy
    Stanowią całość – są zdaniem lub równoważnikiem zdania
    gość w dom, Bóg w dom;
    komu w drogę, temu czas

 

Związki frazeologiczne (ze względu na stopień utrwalenia) dzielimy na:

  • Związki stałe, zwane też idiomami – są bardzo silnie utrwalone w języku, funkcjonują jako całość. Ich skład jest niezmienny; nie wolno zastępować poszczególnych członów innymi, zmieniać form gramatycznych (nawet jeśli wydają się archaiczne), rezygnować z któregoś z nich czy dodawać nowych.
    Przykłady: mieć duszę na ramieniu, nie zasypiać gruszek w popiele, mieć głowę na karku.
  • Związki łączliwe – ich znaczenie jest mniej utrwalone; istnieje możliwość wymiany składników, ale ograniczona do jednego kręgu znaczeniowego.
    Przykłady: silny jak koń, byk, tur; wielki jak słoń, dąb, szafa.

 

Przymiotnik a frazeologia

Przymiotnik zazwyczaj jest ośrodkiem związku zwanego wyrażeniem – o znaczeniu przenośnym. Przypomnijmy kilka z nich:

  • ostatnia deska ratunku – ostatnia szansa wyjścia z sytuacji,
  • ślepy traf – przypadek; węzeł,
  • węzeł gordyjski – trudna sprawa,
  • krakowskim targiem – przy pójściu na kompromis,
  • łabędzi śpiew – ostatnie osiągnięcie w jakiejś dziedzinie.

Przymiotnik lubi też występować w przysłowiach (frazach):

  • Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło.
  • Mądrej głowie dość dwie słowie.
  • Lepszy wróbel w garści niż kanarek na dachu.

Pamiętaj!
Znaczenie związku frazeologicznego sprawdzamy w słowniku frazeologicznym języka polskiego.

 

Zadanie

Połącz w pary frazeologizmy z odpowiednim znaczeniem.

  • Tajemnica poliszynela
    Znać się jak łyse konie
    Bajońskie sumy
    Klamka zapadła
    Zbijać bąki
  • Bardzo dużo pieniędzy
    Próżnować, leniuchować
    Znać się bardzo dobrze
    Rzekoma tajemnica, znana wszystkim od dawna
    Stało się coś, czego nie da się odwołać

Odpowiedź:

  • Tajemnica poliszynela – Rzekoma tajemnica, znana wszystkim od dawna
    Znać się jak łyse konie – Znać się bardzo dobrze
    Bajońskie sumy – Bardzo dużo pieniędzy
    Klamka zapadła – Stało się coś, czego nie da się odwołać
    Zbijać bąki – Próżnować, leniuchować

 

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Frazeologia. Informacje podstawowe.

Co to jest frazeologia?

Związki frazeologiczne

Podział związków frazeologicznych

https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c183-frazeologia/frazeologia-test-2

TEST z frazeologii

Jak powstają błędy frazeologiczne?