Kategoria słowotwórcza
to grupa wyrazów pochodnych, które mają takie samo lub podobne znaczenie ogólne (np. wyrazy nazywające czynności: pielenie, skręcanie, podnoszenie, obracanie itp.).
W składzie jednej i tej samej kategorii mogą się znaleźć wyrazy utworzone od różnych części mowy i za pomocą różnych formantów.
Przykład:
- Kategoria miejsc wykonywanych czynności mieści w sobie takie wyrazy jak:
- lakiernia utworzona została od rzeczownika lakier za pomocą formantu -ernia,
- przebieralnia od czasownika przebierać za pomocą formantu -alnia,
- palarnia (drukarnia) od czasownika palić (drukować) za pomocą formantu -arnia,
- walcownia (sortownia) od czasownika walcować (sortować) za pomocą formantu -ownia,
- czytelnia od czasownika czytać za pomocą formantu -nia.
- W kategorii nazw dyscyplin sportowych mamy wyrazy utworzone za pomocą formatów:
- łyżwiarstwo (kajakarstwo) od rzeczownika łyżwa (kajak) za pomocą formantu -arstwo,
- łucznictwo (strzelectwo) od rzeczownika łuk (strzelać) za pomocą formantu -ctwo.
- W kategorii nazw narodowości są wyrazy utworzone za pomocą formantów:
- -anin – Meksykanin, Amerykanin, Rosjanin, Egipcjanin
- -czyk – Izraelczyk, Palestyńczyk, Irańczyk, Birmańczyk, Marokańczyk, Koreańczyk
- -ak – Słowak, Austriak
- -iec – Słoweniec
- -ik – Anglik
Typ słowotwórczy
tworzą słowa należące do tej samej kategorii słowotwórczej, pochodzące od takiej samej części mowy lub powstałe za pomocą tego samego formantu np. -arnia, -ownia, -elnia i mające takie same bądź podobne znaczenie ogólne.
- jedną kategorię słowotwórcza stanowią wyrazy: tartak, młyn, spalarnia, garbarnia, które mają wspólne znaczenie (określają miejsca, w którym wykonuje się daną czynność),
- wyrazy: kotek, piesek, kwiatek, domek, gwiazdka, dziewczynka, książeczka to inna kategoria słowotwórcza, w której znajdują się wyrazy określające coś małego,
- wyrazy: murarz, piekarz, nauczyciel, kowal, aktor, korektor to z kolei kategoria nazw zawodów,
- Amerykanin, Słowak, Szwed, Kanadyjczyk, Meksykanin – to kategoria nazw narodowości,
- wkrętarka, wyżynarka, wiertarka, imadło, dłuto – to kategoria nazw narzędzi,
- łyżwiarstwo, kajakarstwo, tenis, boks, jeździectwo – to kategoria nazw dyscyplin sportowych.
Jak widać kategoria słowotwórcza może składać się z kilku typów słowotwórczych.
I tak np. w skład kategorii nazw wykonawców czynności wchodzą m.in.:
- typ słowotwórczy rzeczowników odczasownikowych z formantem -acz, np. palacz, biegacz, oracz;
- typ słowotwórczy rzeczowników odczasownikowych z formantem -nik: kierownik, rysownik;
- typ słowotwórczy rzeczowników odrzeczownikowych z formantem -ista: telegrafista, basista;
Uwaga!
- Jeśli typ słowotwórczy służy jako wzorzec tworzenia nowych wyrazów pochodnych, uważamy go za produktywny. W omawianym przypadku takim produktywnym typem we współczesnej polszczyźnie są rzeczowniki utworzone za pomocą przyrostka
- -acz (pakowacz),
- -arz (murarz),
- -arka (piosenkarka),
- -owy (młodzieżowy),
- -anie (gotowanie).
- W skład niektórych kategorii wchodzą też tzw. typy nieproduktywne – obejmują te wyrazy pochodne, które obecnie nie tworzą wzorca dla tworzenia nowych wyrazów. Nieproduktywnymi typami będą dziś np. nazwy czynności, zakończone na -ba (groźba, wróżba).
Zobacz: