Pisarz ziemiański. Krytyk szlachetczyzny. Moralista. Marzył o tym, by zaprzepaszczonym wartościom sarmackim przywrócić utraconą świetność. Był w swoich czasach najbardziej narodowym twórcą, który nakreślił najpełniejszy obraz barokowo-szlacheckiej Polski. Jego znaczenie dla literatury nie wyraża się w wielkiej skali artystycznej i nowatorstwie formy, ale w rzadko spotykanym, nadzwyczajnym zmyśle obserwacji rzeczywistości, który pozwolił poecie stworzyć znakomity literacki dokument epoki staropolskiej.
Epoka – barok, XVII wiek
Nurt – poezja ziemiańska, sarmacka.
Rola w polskiej literaturze
Potocki jest barokowym poetą – reformatorem, Jak przy Morsztynie dworska miłość, przy Naborowskim metafizyka tak przy Potockim– swoista publicystyka poetycka. Wiersze służą mu do naprawiania świata krytyki wad, przedstawienia postulatów. To rzadki wypadek w polskiej literaturze! Potocki był też jednym z najpłodniejszych polskich pisarzy. Jego ogromna spuścizna literacka do tej pory nie została opracowana. Jest autorem eposu Transakcja wojny chocimskiej – barokowego eposu polskiego
Biografia
Wacław Potocki miał niespokojne, pełne dramatycznych napięć życie. Nie brakowało w nim tragicznych zdarzeń.
Urodził się w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej wyznania ariańskiego i właśnie z racji przekonań religijnych będzie miał przyszły poeta w katolickiej Polsce żywot przepełniony niepokojem i niepewnością. Wzrastał w atmosferze doktryny ariańskiej, w czasach, kiedy ruch arian przeżywał swoje wielkie odrodzenie. Nie był już wówczas nurtem tak radykalnym społecznie, nie namawiał do zniesienia pańszczyzny, ale przypominał o patriotyzmie, o odpowiedzialności obywatelskiej za kraj. Potockiego wychowywano w tym duchu, a także – jak na dom szlachecki przystało – w kulcie dla wartości rodzimej kultury ziemiańskiej.
Do żadnych szkół prawdopodobnie nie uczęszczał. Przypuszcza się, że miał prywatnego nauczyciela, niewykluczone, że ze zboru ariańskiego. Chociaż oficjalnego wykształcenia nie otrzymał, znał dobrze łacinę, historię starożytną, kulturę antyczną a przede wszystkim Biblię, którą uważał za źródło największej mądrości.
Nie czytał natomiast literatury modnej w tamtym czasie: francuskiej, włoskiej podziwianej w Polsce na dworach magnackich i królewskich. Wszelkie europejskie nowinki były mu obce, można by rzec, że reprezentował typ wykształcenia trochę zaściankowego, niemniej jednak typowego dla średniej szlachty mieszkającej we dworach.
Wydawać by się mogło, że ów szlachcic-ziemianin winien wieść spokojne, szczęśliwe życie w otoczeniu żony i gromadki dzieci, których miał troje. Tak jednak nie było. Ariańskie wyznanie poety stało się przyczyną licznych prześladowań i zakłócało rodzinną arkadię.
W 1658 roku konstytucja sejmowa postawiła szlachtę polską należącą do ariańskiego zboru przed tragicznym wyborem: przejścia na katolicyzm a w przypadku odmowy – opuszczenia kraju.
Potocki przyjął wiarę katolicką, ale jego małżonka Katarzyna kategorycznie sprzeciwiła się zmianie wyznania. Wkrótce więc wytoczono im proces o arianizm, zarzucając jednocześnie brak katolickiego chrztu dwójki starszych dzieci. Poeta gotowy był opuścić Polskę, poddając się woli żony, przepisał nawet majątek na synów, ale konflikt udało się w efekcie jakoś załagodzić. Dzieci zostały ochrzczone, a rodzina pozostała w kraju, chociaż skutki ariańskiego wyznania odczuje poeta jeszcze niejednokrotnie.
Potem przyjdą czasy aktywnego życia publicznego, piastowania urzędów, udziału w sejmikach szlacheckich. Spokój nie potrwa zbyt długo, bo wkrótce los doświadczy poetę nad wyraz okrutnie:
W osławionej bitwie pod Chocimiem zginie jego najstarszy syn służący pod dowództwem króla Jana Sobieskiego. Kilka lat później straci pozostałe dzieci i dwoje wnuków: w 1677 roku umrze córka, a najmłodszy syn uwikłany wcześniej w romansowo-awanturnicze historie zginie w kolejnej wyprawie przeciwko Turkom w 1690 roku.
U kresu życia poeta pozostanie sam. Najbliższą osobą w tych ostatnich latach będzie dla poety jego owdowiała synowa, która zastąpi mu utraconą rodzinę.
Najważniejsze wydarzenia
- 1648 – ślub z Katarzyną Morsztynówną.
- 1651-1661 – narodziny trojga dzieci: Stefana, Zofii, Jerzego.
- 1655-1660 – udział w wojnie przeciwko Szwedom i wojskom Rakoczego.
- 1658 – ustawa sejmowa o nakazie przejścia na katolicyzm szlachty ariańskiej i zagrożenie wygnania z kraju.
- 1662 – proces o arianizm.
- 1670 – praca nad Transakcją wojny chocimskiej.
- 1677-1690 – utrata dzieci i wnuków.
Twórczość
Twórczość Wacława Potockiego to niepoliczalna wręcz ilość wierszy o rozległej skali tematycznej pisanych na bieżąco pod wpływem osobistych doświadczeń, obserwacji życia obyczajowego, wydarzeń politycznych, wojen, które przetoczyły się przez Polskę w XVII wieku w nadmiarze. Żył w burzliwych czasach. Rzeczywistość dostarczała mu coraz to nowych tematów. Zawarł je w dwóch zbiorach wierszy Ogród ale nie plewiony… (ponad 1800 wierszy), Moralia albo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg (około 2100 wierszy) i eposie rycerskim Transakcja wojny chocimskiej. Napisał również cykl romansów i Poczet herbów.
W twórczości poety przeważać będzie moralistyka i satyra. Nie bez powodu nazwany zostanie narodowym sumieniem Polaków. Używając tonu perswazji, kąśliwej ironii, piętnując szlacheckie przywary, ukaże świat w krzywym zwierciadle satyry.
Cechy twórczości
- Potocki jest przedstawicielem nurtu ziemiańskiego w poezji polskiego baroku.
- Jest przedstawicielem (ale zarazem bardzo ostrym krytykiem!) kultury sarmackiej.
- Bardzo ostro krytykował magnaterię. Idealizował za to ziemiański wzorzec życia.
- Miał zacięcie publicystyczne – jego utwory zawierają mnóstwo postulatów, propozycji reform, satyrycznego spojrzenia na rzeczywistość.
- Piętnował szczególnie nietolerancję religijną, bo sam jej doświadczył – musiał wyrzec się wyznania ariańskiego.
- Był zapalonym moralistą i dydaktykiem – większość jego utworów zawiera jakiś morał.
- Jest autorem eposu Transakcja wojny chocimskiej, w którym propagował rycerskie cnoty Sarmatów i ubolewał, że duch bojowy umarł we współczesnej mu szlachcie. Ukazał bohaterów spod Chocimia jako wzór dla współczesnych mu Sarmatów.
- Utwory Wacława Potockiego, pisane żywym, pełnym kolokwializmów językiem, dokumentują żywą polską mowę z II połowy XVII w. To bezcenny materiał dla historyków języka i gramatyków historycznych.
- W swoich utworach wyśmiewał i krytykował m.in. liberum veto, nieskuteczność pospolitego ruszenia, upadek obyczajów, nadużywanie złotej wolności, nietolerancję.
Zawsze możesz o nim pisać:
- Poeta – ziemianin.
- Przedstawiciel poezji ziemiańskiej.
- Jest przedstawicielem polskiej kultury sarmackiej, ale i jej krytykiem.
- To poeta publicysta. W swoich utworach zawarł wiele propozycji reform; był np. przeciwnikiem pospolitego ruszenia i orędownikiem reformy wojskowej.
- To przedstawiciel nurtu sarmackiego w literaturze polskiej.
- W Transakcji wojny chocimskiej, eposie rycerskim, opiewał cnoty rycerskie dawnych pokoleń Polaków Sarmatów.
- Upodobał sobie motyw Polski jako przedmurza chrześcijaństwa oraz śmierci Polaka – rycerza za ojczyznę.
- Krytykował i wyśmiewał liberum veto, nieskuteczność i anachroniczność pospolitego ruszenia, nadużywanie złotej wolności przez szlachtę, nietolerancję, ksenofobię.
Skojarz ze zjawiskami i nurtami epoki
Poezja ziemiańska – obok poezji metafizycznej i poezji dworskiej, jeden z nurtów artystycznych polskiego baroku. Poezja ziemiańska, jak można się domyślać, lansowała ideał ziemianina – dobrego szlachcica, patrioty. Jej tematyka to głównie sprawy kraju. Nie była ona tak wyrafinowana i nie posługiwała się tak wyszukanymi środkami, jak poezja metafizyczna czy dworska, gdyż autorzy ziemiańscy nie byli aż tak wykształceni i bywali w świecie.
Sarmatyzm w literaturze – sarmatyzm bardzo wyraźnie przejawił się w dziełach literackich. Mit przedmurza chrześcijaństwa był szczególnie widoczny w eposach drugiej połowy XVII w., zwłaszcza Wacława Potockiego i Wespazjana Kochowskiego (który w Psalmodii polskiej przedstawił założenia mesjanizmu sarmackiego).
Nurty, pojęcia
- poezja ziemiańska,
- sarmatyzm,
- moralizatorstwo.
Tematyka utworów Wacława Potockiego
- Sarmata/sarmatyzm,
- Polska,
- ojczyzna,
- wizerunek Polaków,
- przemijanie,
- marność.
- Wśród naczelnych tematów, jakie Potocki podejmuje w swojej rozległej twórczości, jest niewątpliwie upadek ducha rycerskiego polskiej szlachty. Podstawowa wartość sarmacka – waleczność – ginie stłumiona uwielbieniem wygodnego, dostatniego życia. Gdy trzeba chwycić za broń, rycerzy dobudzić nie można (Pospolite ruszenie), dobosz może bić w bęben bez skutku. Poeta, przerażony szlachecką samowolą i brakiem dyscypliny, postanawia napisać Transakcję wojny chocimskiej, by podniosłym, kunsztownym językiem opowiedzieć przebieg rozegranej prawie 50 lat wcześniej bitwy pod Chocimiem z nadzieją, że przypomni swoim współczesnym cnoty rycerskie przodków, którzy pod dowództwem Chodkiewicza odnieśli triumfalne zwycięstwo nad Turkami.
- Innym ważnym tematem moralizatorstwa Potockiego jest złota wolność szlachecka i wszystko, co się z nią wiąże: warcholstwo, pieniactwo, rozprężenie aparatu państwowego prowadzące do anarchii. Poeta obdarzony wyostrzonym zmysłem obserwacji z niepokojem zauważa, jak szlachta zmienia ustawy, kierując się jedynie własnym interesem, jak bogatsi narzucają swoją wolę biedniejszej części warstwy szlacheckiej, jak słabnie władza królewska ograniczana prawem rosnących w siłę szlacheckich przywilejów. Kwitną nadużycia w sądzie, skarbie, wojsku… Ten stan chaosu politycznego państwa rejestruje autor w licznych poetyckich ujęciach. Każde z nich to namacalny dowód niedomagań ustrojowych ówczesnej Rzeczypospolitej.
- Anarchia szlachecka idzie w parze z wielkopańskim stylem życia, utracjuszostwem, opływaniem we wszelkiego rodzaju zbytki i to kolejny motyw poetyckich rozważań Wacława Potockiego. Ze złośliwą ironią będzie opisywał zamiłowanie do wygód, strojów i klejnotów. Wieczne ucztowanie i zabawy polskiej szlachty beztrosko zapominającej o obywatelskich obowiązkach przedstawi w szeregu zręcznie uchwyconych, realistycznie barwnych obrazach. Poprzez satyrycznie nakreślone wizerunki nie tylko braci szlacheckiej, ale także księży i zakonników ukaże Potocki w komicznych scenach upadek obyczajów wywołany gorliwą miłością do wszelkiego rodzaju trunków a także pieniędzy. Wobec kleru pozostanie poeta szczególnie nieprzejednany, miejscami nawet tak rubaszny jak Rej. Stworzy dosadne, grubą kreską rysowane portrety księży ukazujące rozdźwięk między głoszonymi zasadami wiary a życiem w dostatku i grzechu. Musiał autor Ogrodu… i Moraliów… szczerze duchowieństwa nie lubić, skoro tak otwarcie naśmiewał się z „przewielebnych”.
- W konsekwencji Potocki poruszy również w swojej twórczości kwestię tolerancji religijnej, której brak odczuł osobiście w sposób bardzo dotkliwy jako arianin. Potępi fanatyzm religijny katolickiej szlachty, jej niczym nie uzasadnione poczucie wyższości katolicyzmu nad innymi wyznaniami. Będzie gromił Kościół i szlachtę za konfiskatę majątków tych arian, którzy mimo nakazu sejmowego z 1658 roku nie przeszli na wiarę katolicką. Dla poety przypadki zabierania ziemi szlachcie ariańskiej były przejawem jawnej niesprawiedliwości i pogwałceniem zasad chrześcijańskich. Nigdy się z tym nie pogodził a ponieważ niewiele mógł zrobić, całą złość wyraził w gorzkich słowach i ironicznych docinkach.
Wszystkich tematów zawartych w tych kilku tysiącach wierszy nie sposób objąć. Nie ulega wątpliwości, że twórczość Wacława Potockiego niezwykle żywa, mieniąca się od natłoku postaci, obrazów, udramatyzowanych sytuacji i anegdot stanowi rzadki w literaturze rodzaj poetyckiej kroniki czasów Polski sarmackiej. Zanurzona w codzienności szlacheckiej świadczy o silnym wrośnięciu autora w rzeczywistość polską: w jej problemy, kulturę, obyczajowość, tym silniejszym, że zagrożonym perspektywą wygnania z kraju. Potocki to pisarz stricte ziemiański, kontynuator Reja i Kochanowskiego tyle że bardziej od nich krytyczny i moralizujący
Barokowa refleksja nad życiem i śmiercią w twórczości Wacława Potockiego.
Barok to epoka, która zaprzeczyła renesansowemu porządkowi i harmonii. Na miejsce ładu i pewności wkroczył niepokój i strach przed przemijaniem. Wiele miejsca w literaturze i sztuce poświęcano takim tematom jak śmierć, marność i ulotność życia, szczęście. Barokowe vanitas jest także obecne w twórczości Wacława Potockiego. Poeta często zadaje sobie pytanie: co warte jest nasze życie tu, na ziemi? Czym jesteśmy, że rościmy sobie prawo do wieczności? Dlaczego mielibyśmy być lepsi od innych stworzeń? Te pytania pozostawia, oczywiście, bez odpowiedzi. Wskazuje jednak na to, że życie ziemskie przemija bezpowrotnie i przywiązywanie się do czegokolwiek jest nieuzasadnione.
Ważny utwór: Człowiek
Potocki stawia sobie pytanie: czym jest człowiek? Odpowiadając sobie dochodzi do wniosku, że człowiek to jedynie “worek” mieszczący w sobie organy. Używa języka ostrego, nie szczędzi określeń, które nawet nam teraz wydają się brutalne. Ludzie, według Potockiego, nie mają żadnego powodu, by pysznić się tym, kim są i uważać się za lepszych od innych. Nie ma po co przywiązywać się do rzeczy ziemskich, bo one zostaną tu a ludzie umrą i nie będą mogli ze sobą w zaświaty niczego zabrać. Puentę stanowi poetycko wyrażona myśl zaczerpnięta z Biblii “z prochu powstałeś, w proch się obrócisz”.
Warto wiedzieć:
W baroku nastąpił zwrot w myśleniu o roli i miejscu człowieka. Po rozkwicie renesansowej myśli humanistycznej powrócono do mroku wieków średnich. Zaczęto myśleć o życiu na ziemi jako o okresie niepewności, strachu. O człowieku jako o “substancji”, która po śmierci ulegnie rozkładowi. Dlatego też poezja i sztuka barokowa nie stroniła od brutalnych określeń, nazywania ciała ludzkiego gnijącą masą oraz wyśmiewania się z przywiązania do rzeczy ziemskich.
Najważniejsze dzieło
Transakcja wojny chocimskiej
Przykład barokowego eposu przywołującego przebieg bitwy pod Chocimiem 1621 roku. Utwór napisał Potocki na podstawie dziennika Jakuba Sobieskiego, który skrupulatnie, z zachowaniem chronologii spisywał przebieg przygotowań do bitwy a potem samą bitwę. Wbrew temu, co twierdzi autor, wyrażając opinię, że epos stanowi zwyczajne heroicum, Transakcja… nie jest do końca obiektywnym zapisem historii. Wprowadził do niej pisarz elementy idealizacji a nawet hiperbolizacji w postaciowaniu bohaterów, aby dokonać gloryfikacji polskiego oręża. Użył różnorodnej stylistyki od nieco manierycznego, pełnego barokowej ornamentyki języka aż do drastycznego naturalizmu partii batalistycznych. Cała materia eposu zawiera jakby dwie różne sfery:
- Pierwsza koncentruje się wokół przygotowań do bitwy pod Chocimiem a potem jej przebiegu. Ma charakter wyraźnie batalistyczny. Ukazując teatr wojenny, paradę rycerstwa, mistrzostwo szabli, wskrzesza mit rycerza średniowiecznego walecznego i honorowego. Tym razem jest to rycerz kresowy, który z szablą u boku broni wschodnich rubieży Rzeczypospolitej przed najazdem tureckim. Ta część utworu ma charakter wyraźnie afirmatywny, na prawach kontrastu ukazuje przepaść jaka dzieli dawną bohaterską Polskę od rzeczywistości współczesnej autorowi.
- Druga partia utworu zawiera sferę dygresji, napastliwych uwag na temat stanu szlacheckiego, jest pełna moralizatorstwa i różnorodnych refleksji na tematy społeczne, obyczajowe, polityczne.
Zapamiętaj utwory
- Nierządem Polska stoi – utrzymany w dramatycznym tonie wiersz będący poetycką diagnozą państwa w stanie rozkładu. Autor mówi o destabilizacji prawnej, zmienianiu ustaw w zależności od prywatnego interesu, wykorzystywaniu przez zamożną szlachtę swojej pozycji w celu egzekucji opłat od ubogiej części warstwy szlacheckiej.
- Pospolite ruszenie – utwór zawiera napisaną w formie dialogu scenę z życia obozowego, która stanowi satyrę na złotą wolność szlachecką i kompletny brak dyscypliny wojskowej. Szlachta śpi, zamiast zerwać się do walki, podczas gdy nieprzyjaciel szturmuje wały, uważa bowiem, że szlachcic jako wolny człowiek, rozkazów dowódcy nie musi słuchać.
- Niechaj śpi pijany (na toż po raz trzeci)
W wierszu tym Wacław Potocki zarzuca Polakom – szlachcie przede wszystkim, że nie próbują dostrzec zagrożenia, które się zbliża. Wolą oni nadal zajmować się swoimi sprawami, układać sobie wygodnie życie niż przyjrzeć się sytuacji Polski i zacząć działać. Ślepotę szlachty przyrównuje do zamroczenia alkoholowego. W tym stanie oni nie chcą ani nie mogę nic zrobić. A na straży tego snu stoi sam diabeł. Wiersz jest przestrogą przed zapatrzeniem się w siebie i sprzedaniem Polski.
- Veto albo nie pozwalam
Wiersz skierowany jest znowu przeciw głupocie i wygodnictwu szlachty, która prostym liberum veto była w stanie rozwalić każdą mądrą ustawę. Przez układy, jakie panowały w sejmie polskim, nic nie można było zrobić, wprowadzić żadnej zmiany. Wiersz pokazuje, że to, co jest wygodne dla szlachty i co uważają za dobry układ spowoduje upadek ojczyzny. Potocki chciał pokazać głupotę takiego postępowania i uświadomić szlachcie, że w gruncie rzeczy postępuje wbrew swojemu własnemu interesowi.
- Zbytki polskie – krytyka próżności szlachty i kleru zabiegających jedynie o wystawne życie, stroje, klejnoty i rozrywki. Oskarża ich autor o brak odpowiedzialności za państwo, skąpienie pieniędzy na wojsko.
- Kto mocniejszy, ten lepszy – wiersz o nietolerancji religijnej w Polsce, nawiązujący do wypadków konfiskaty majątków szlachcie ariańskiej, która nie chciała przejść na katolicyzm. Pisarz piętnuje te przypadki jak również przejawy dyskredytowania wiary innej niż katolicka.
Zapamiętaj!
- Sarmatyzm to ideologia szlachty polskiej XVII i połowy XVIII wieku oparta na przekonaniu, że rycerstwo polskie i wywodząca się od niego szlachta pochodzi od starożytnych Sarmatów. Ta ideologia miała być usprawiedliwieniem ideologii głoszącej nieograniczoną wolność i prawo do samodecydowania dla szlachty.
Podstawowe cechy sarmatyzmu to: megalomania, ksenofobia, nietolerancja, religijność połączona z dewocją, a także orientalizacja obyczajów i gustów estetycznych. Przy okazji sarmatyzmu natrafiamy w sztuce i literaturze na obrazy uczt, pijaństwa, kłótni i zwad. Jednak sarmatyzm jako ideologia znaczenie pejoratywne zyskał dopiero w dobie Oświecenia. Wtedy winę za rozbiory Polski zrzucano na obyczaje i nieudolność szlachty.
- Arianie inaczej bracia polscy – najbardziej postępowy odłam polskiej reformacji powstały w wyniku podziału kościoła kalwińskiego. Wyznawali doktrynę Ariusza (III/IV w.) uznaną przez Kościół katolicki za herezję, gdyż podważającą dogmat Trójcy Świętej poprzez przekonanie, że Chrystus do momentu zmartwychwstania był zwykłym człowiekiem. W początkach swojej działalności głosili radykalne hasła społeczne m.in. konieczność zniesienia poddaństwa chłopów. Z czasem program społeczny uległ złagodzeniu, zawsze jednak pozostawał w kręgu haseł obywatelskich.
Możliwe tematy prac
- Sarmata w poezji polskiej.
- Krytyka wad szlacheckich.
- Polacy w krzywym zwierciadle.
- Wielcy dowódcy, rycerze, wojownicy.
- Sławne opisy bitew.
- Historia narodu polskiego w poezji i prozie.
Co wtedy pisać?
- Wacław Potocki był jednym z najpłodniejszych polskich pisarzy. Jego ogromna spuścizna literacka do tej pory nie została opracowana.
- Jego utwory świetnie oddają realia życia w ówczesnej Polsce – są cennym materiałem nie tylko dla literaturoznawców, ale i dla historyków, badaczy kultury itd.
- Jego utwory często są wnikliwe i mają charakter satyryczny. Poeta bywał jednak melancholijny – np. w trenach pisanych po śmierci syna Stefana.
- Utwory Potockiego, pisane żywym, pełnym kolokwializmów językiem, dokumentują żywą polską mowę z II połowy XVII w. To bezcenny materiał dla historyków języka i gramatyków historycznych.
Zobacz:
Jakie morały i pouczenia zawarł Wacław Potocki w swojej twórczości?
Sarmatyzm w utworach Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.