Stanisław Wyspiański

Stanisław Wyspiański – dramatopisarz, poeta, malarz, grafik, portrecista, ilustrator książek, architekt wnętrz, twórca witraży, kostiumolog, artysta teatru… Rozlicznymi talentami, wszechstronnością zainteresowań, niepospolitą pracowitością zadziwiał i poruszał. Był w istocie artystą o nieprzeciętnych możliwościach: wszechstronnym, oryginalnym i nowatorskim a jednocześnie głęboko polskim. W swoich niesamowitych wizjach chciał uchwycić istotę polskości i objawić ją w symbolicznym skrócie.

Pisał dramaty symboliczne, tragedie współczesne, rapsody historyczne i wiersze liryczne.
Projektował ilustracje do krakowskiego Życia, Iliady Homera i poezji Lucjana Rydla.
Malował pastelowe pejzaże, autoportrety, portrety dzieci, kobiet i wybitnych osobistości.
Opanował sztukę tworzenia plakatu.
Rysował projekty mebli, kilimów, żyrandoli i balustrad.
Projektował kostiumy sceniczne, nawet dla samej Heleny Modrzejewskiej.
Zajmował się pracą konserwatorską.
Wykonał piękną polichromię w restaurowanym kościele Franciszkanów w Krakowie.
Wraz z architektem Władysławem Ekielskim opracował makietę przebudowy Wzgórza Wawelskiego.

Kiedy się patrzy na rejestr dokonań Wyspiańskiego, trudno uwierzyć, że były dziełem jednego człowieka. Nic dziwnego, że w środowisku krakowskiej bohemy z czasów fin de siécle’u cieszył się zasłużoną sławą.

15 I 1869 – urodzony w Krakowie, syn Marii z Rogowskich i Franciszka – rzeźbiarza. Ojcu poświęca wiersz (druk 1910) *** [U stóp Wawelu miał ojciec pracownię…].
1876 – śmierć matki.
Od 1880 – wychowuje go siostra matki – Joanna Stankiewiczowa wraz ze swym mężem Kazimierzem. Naukę pobiera w słynnym Gimnazjum Świętej Anny.
1887 – rozpoczyna studia malarskie w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. Dyrektorem jest wówczas Jan Matejko. Wybijającemu się uczniowi Matejko powierza współudział w wykonaniu zaprojektowanej przez siebie polichromii (tzw. Litanii Aniołów) odnawianego wówczas kościoła Mariackiego.
1887 – 1890, 1896 – 1897 – Wyspiański uczęszcza również na Uniwersytet Jagielloński, gdzie słucha m.in. wykładów z zakresu historii sztuki i historii literatury.
1890 – udaje się w dłuższą podróż zagraniczną. Trasa wiedzie przez Włochy, Szwajcarię, Francję, potem Niemcy i Pragę.
1891-1894 – trzykrotnie przebywa w Paryżu (ma skromne krakowskie stypendium). Tam uczęszcza do Académie Colarossi i wiele maluje. Styka się z malarzem Paulem Gauguinem i nabistami. Uczęszcza też na spektakle operowe oraz sztuki francuskich klasyków(wzrost zainteresowania teatrem).
1894 – powrót na stałe do Krakowa. Tu spędza zresztą prawie całe życie. Miłości do tego miasta daje wyraz w strofach lirycznego wiersza: „O, kocham Kraków, bo nie od kamieni/ przykrościm doznał – lecz od żywych ludzi…”. Rozpoczyna tu współpracę z Teatrem Miejskim, kierowanym przez Tadeusza Pawlikowskiego. Wchodzi do teatru jako malarz-dekorator, wkrótce potem rozwija na jego deskach własną twórczość dramatyczną.
1895 – u artysty zostaje zamówiona polichromia kościoła Franciszkanów.
1896 – restauruje trzy stare witraże w kościele Dominikanów.
1897 – rozpoczyna współpracę z czasopismem Życie jako ilustrator i twórca nowej formy graficznej. Powstaje genialny witraż Stań się! – w związku z tym Wyspiański otrzymuje w Krakowie nagrodę za projekt witraży dla kościoła Franciszkanów. Równocześnie nagrodę przyznaje mu w Warszawie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych.
1900 – w Bronowicach odbywa się słynne wesele Lucjana Rydla i jego ślicznej żony, 17-letniej Jagusi (najmłodszej siostry pani Włodzimierzowej Tetmajerowej).
1901 – po sukcesie Wesela dyrektor teatru krakowskiego – Józef Kotarbiński – proponuje Wyspiańskiemu zrobienie inscenizacji Dziadów (premiera odbyła się 31 października i wypadła bardzo pomyślnie).
1902 – docent w Akademii Sztuk Pięknych.
1904 – 1905 – wspólnie z Władysławem Ekielskim wykonuje „Projekt zabudowania Wawelu” (wzgórza).
1905 – radny miasta Krakowa; wysuwa swą kandydaturę na stanowisko dyrektora Teatru Miejskiego (stanowisko to jednak otrzymuje Ludwik Solski).
28 XI 1907 – zmarł w Krakowie, przeżywszy zaledwie 39 lat. Jego pogrzeb stał się wielką manifestacją narodową. Pochowany został na Skałce – miejscu spoczynku zasłużonych Polaków.

Biografia

Dzieciństwo, młodość i wiek dojrzały spędził w Krakowie. To było jego miasto rodzinne i miejsce, z którym związał swoje życie. Poza wyjazdem na studia do Paryża, ponawianym jeszcze kilkakrotnie, właściwie nie opuszczał królewskiego miasta. Tutaj przyszedł na świat 15 stycznia 1869 roku w kamienicy przy ulicy Krupniczej 26. Jako dziecko bawił się często na Wzgórzu Wawelskim, a jako dorastający chłopiec spacerował ulicą Kanoniczną i mijał kamienicę, w której słynny polski dziejopis Jan Długosz spisywał historię Polski. Właśnie w tym domu ojciec Wyspiańskiego – znany krakowski rzeźbiarz – urządził swoją pracownię. Stały w niej gipsowe popiersia królów polskich. Leżały okazałe pnie lipowe, z których mistrz Franciszek rzeźbił postacie świętych. Stanisław spędził tu niejedną chwilę, obserwując ojca przy pracy i przyglądając się twarzom polskich władców. Z okna pracowni mógł objąć wzrokiem Wzgórze Wawelskie i podziwiać perspektywę królewskiego miasta.

Nieustanne obcowanie z zabytkami Krakowa – materialnymi znakami dalszej i bliższej przeszłości polskiej, osobowość ojca, artystyczna atmosfera domu rodzinnego o tradycjach patriotycznych, w którym bywały takie osobistości jak Matejko, kształtowały młodego Wyspiańskiego.

Ukończył najpierw gimnazjum św. Anny, gdzie już wtedy z zapałem grywał w teatrach amatorskich i podobno z upodobaniem tańczył. W czasie nauki szkolnej poznał Józefa Mehoffera, Stanisława Estreichera, Lucjana Rydla. Potem rozpoczął studia malarskie w Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem samego mistrza Matejki, który był jednym z bardziej despotycznych profesorów. Wyspiański wraz z Mehofferem okazał się najzdolniejszym uczniem i dzięki rekomendacji Matejki uczestniczył w restauracji kościoła Mariackiego.

Możliwość pracy z tak wielkim mistrzem była pierwszym ważnym momentem w działalności twórczej Wyspiańskiego. Miała istotny wpływ na kształtowanie jego własnej koncepcji malarstwa monumentalnego.

Na edukacji krakowskiej nie poprzestał. Intrygowały go nowinki dochodzące z Paryża – artystycznej stolicy Europy – i tam wyjechał, by w prywatnej Académie Colarossi kontynuować naukę. Tutaj poznał artystów największego formatu: Władysława Ślewińskiego i Paula Gaugine’a. Zafascynowały go obrazy Puvis de Chavannes’a (zwłaszcza freski w Panteonie) i malarstwo nabistów. Oglądał spektakle operowe, inscenizacje sztuk Szekspira i dzieł francuskich klasyków. W europejskiej stolicy sztuki formowała się osobowość późniejszego artysty teatru. Paryż odwiedził jeszcze parokrotnie.

Po powrocie do Krakowa rozpoczął pracę nad realizacją własnego projektu polichromii w restaurowanym kościele Franciszkanów. Wkrótce potem nawiązał współpracę z Teatrem Miejskim kierowanym przez Tadeusza Pawlikowskiego. Teatr pozwolił mu ujawnić rozliczne talenty, połączyć ze sobą artystyczne pasje, zaistnieć jako twórcy o prawdziwie renesansowej osobowości.

Od tej pory aż do końca swego niedługiego życia był oddany pracy. Odrzucił towarzystwo, wzgardził przyjemnościami życia, nabrał dystansu do ludzi. Zresztą do towarzystwa specjalnie się nie nadawał: był szorstki w obejściu, mało otwarty, niespecjalnie wylewny. Nie przyjmował komplementów i nikomu ich nie prawił. Z czasem stawał się coraz bardziej wyniosły i pewny siebie. Krytykował wszystkich.

W taki sposób postrzegało go otoczenie: jako apodyktycznego, zarozumiałego artystę, który nie przeżywał rozterek twórczych, był niezależny i nie dbał o poklask. Podobno w środowisku krakowskiej bohemy mało komu pozwalał sobie mówić po imieniu. Nie uznawał niczyich sądów i gdy nie zgadzał się z czyjąś opinią, nie krył irytacji. Był z natury nerwowy, gwałtowny i kłótliwy. Otoczenie, chociaż doceniało i podziwiało go jako artystę, śmiało się z jego ludzkich słabostek: z nagłych wybuchów gniewu, z niedbałości o wygląd i strój: okrągły tydzień, bez względu na okoliczności, chodził podobno ubrany w swój czarny tużurek i w takim też wystąpił na weselu Lucjana Rydla. Wyspiańskiego obchodziła jedynie sztuka, do przyziemnych spraw, takich jak ubiór, wagi nie przywiązywał.

Od momentu rozpoczęcia pracy w teatrze krakowskim aż do śmierci przez kilkanaście lat pisał dramaty i wystawiał je na scenie, projektował scenografię i kostiumy, równolegle malował obrazy, a kiedy brakowało mu pieniędzy, zarabiał na życie malowaniem portretów dzieciom, rozlicznym paniom z towarzystwa, a także wybitnym osobistościom.

Zmieniła go choroba. Złagodniał i zaczął dostrzegać wokół siebie ludzi, do których wcześniej miał stosunek obojętny. Prawdziwym dramatem artysty stała się niemożność malowania. Choroba postępowała tak szybko, że nie był w stanie utrzymać w ręku ołówka ani pędzla. Dłoń zamieniła się w jedną ranę. Mógł tylko wypowiedzieć się jako pisarz. W ostatniej fazie choroby dyktował swojej ciotce – pani Stankiewiczowej – słowa i myśli, które rodziły się we wciąż genialnym umyśle.

Zmarł, mając zaledwie 38 lat, 28 listopada 1907 roku.

Utwory

Podczas pobytu w Paryżu (1891-1894) – próby dramatyczne Królowa Polskiej Korony, wstępna redakcja Warszawianki, Legendy („legenda Wawelu i Wisły”), Daniela (libretto operowe – muzykę miał napisać Henryk Opieński), Meleagra.
1897 – witraże: bł. Salomei oraz św. Franciszka, Stań się, czyli witraż Boga Ojca (w restaurowanym kościele Franciszkanów w Krakowie).
1898 – w Teatrze Miejskim wystawia Warszawiankę. Potem Ludwik Solski nieraz wznawiał tę sztukę, grając sam Starego Wiarusa.
1898-1899 – pejzaż Chochoły na Plantach.
1899 – wystawia Lelewela (utwór o problemach powstania listopadowego, dedykowany T. Pawlikowskiemu), kończy Protesilasa i Laodamię (trudna ta sztuka wystawiona została z inicjatywy Heleny Modrzejewskiej w 1903 r.). Pisze tragedie współczesne Klątwę i Sędziów.
1900 – Legion (dzieje legionów włoskich Mickiewicza z doby Wiosny Ludów), rapsod: Kazimierz Wielki, Wernyhora (fragmenty).
1901 – premiera Wesela.
1903 – rapsod Bolesław Śmiały, maluje Autoportret. Premiera Wyzwolenia, dramat Achilleis (prapremiera dopiero w 1925 r. w warszawskim Teatrze Narodowym), dramat historyczny Bolesław Śmiały (zachowały się rysunki postaci do tej sztuki, tzw. lalki bolesławowskie), rapsody Henryk Pobożny, Piast, wiersz *** [Niech nikt nad grobem mi nie płacze…].
1904 – dramaty Noc listopadowa, Akropolis, wiersz *** [I ciągle widzę ich twarze…].
1905 – książka o Hamlecie poświęcona „aktorom polskim”: The Tragicall Hisorie of Hamlet…świeżo przeczytana i przemyślana przez St. Wyspiańskiego, parafraza hymnu Veni Creator, maluje obraz Macierzyństwo, wiersze O, kocham Kraków, Na odebranie Wawelu.
1907 – dramaty Powrót Odysa, Skałka, Zygmunt August, parafraza Cyda Pierre’a Corneille’a.

Twórczość

Pierwszym ważnym dokonaniem artystycznym odsłaniającym skale talentu i rodzaj twórczej wyobraźni było wykonanie polichromii w kościele Franciszkanów. Dekoracje ścian i projekty witraży spotkały się z oporami braci zakonnych. Były nowatorskie. Nie przyjęto między innymi obrazu aniołków jako bosych dzieci, fryz z ptaków zastąpiono liliami. Ale efekt końcowy i tak okazał się olśniewający głównie za sprawą dekoracji kwiatowej, śmiałych malowideł figuralnych, a przede wszystkim witraży. Do tej świątyni stworzył Wyspiański najwspanialsze: cykl Żywioły, Świętego Franciszka, Błogosławioną Salomeę i największe dzieło sztuki witrażowej Bóg Ojciec nazywany też Stań się, Stworzenie świata. Kiedy zobaczył je po zakończeniu pracy w blasku zachodzącego słońca, stanął oczarowany.

Zachwycały też jego rysunki, obrazy, portrety. Malował je przez całe życie do chwili, kiedy choroba obezwładniła mu prawą rękę. Używał pastelowych barw i motywów typowych dla secesji, zwłaszcza kwiatowych. Któż nie zna takich obrazów jak Śpiący Jaś, Macierzyństwo czy Chochoły? Z zacięciem karykaturzysty portretował znajomych: Włodzimierza Tetmajera, Rudolfa Starzewskiego, Wilhelma Feldmana. Stworzył również kilka autoportretów. Zaprojektował nową szatę graficzną do krakowskiego Życia, a dekoracyjne ilustracje do Iliady uznano za znakomite.

Równolegle do twórczości plastycznej powstawały dramaty.

W przebogatej twórczości dramatopisarskiej warto odnotować:

cykl dramatów osnutych wokół wątków powstania listopadowego: Warszawianka, Lelewel, Noc listopadowa;

zbiór rapsodów i dramatów historycznych sięgających do zamierzchłych narodowych dziejów: Legenda I i II, Bolesław Śmiały, Kazimierz Wielki, Henryk Pobożny, Zygmunt August;

tragedie współczesne oparte na autentycznych wydarzeniach zaczerpnięte z kroniki sądowej: Klątwa, Sędziowie;

dramaty współczesne osadzone w polskiej rzeczywistości nawet w anegdocie, lecz rozmiarem i wagą kreowanych obrazów-symboli dotykające ważkich kwestii narodowego bytu: Wesele, Wyzwolenie;

dramaty zbudowane na wątkach antycznych: Meleager, Achilles, Powrót Odysa, Protesilas i Laodamia.

Jak widać, dorobek Wyspiańskiego na polu dramaturgii nie ustępuje dokonaniom artysty w innych dziedzinach. Ponadto był pierwszym inscenizatorem Dziadów, w 1901 roku.
Jeśli się weźmie pod uwagę, że wszystkie te utwory napisał Wyspiański w ciągu zaledwie kilkunastu lat, przy tym większość z nich wystawił na scenie krakowskiego teatru, opracowując każdy detal inscenizacji, ma się wówczas wyobrażenie na temat tytanicznej pracy artysty.

Premiery jego sztuk budziły modernistyczny ferment w życiu kulturalnym ówczesnego Krakowa i całej Galicji, nierzadko wywoływały ostre spory. Przedmiotem szczególnego skandalu stało się wystawienie Wesela, gdzie autor użył autentycznych nazwisk gości weselnych zgromadzonych w bronowickiej chacie. W Krakowie zawrzało. Rodzina Lucjana Rydla obraziła się. Artysta musiał zastąpić autentyczne nazwiska ogólniejszymi nazwami. Mimo atmosfery sensacji Wyspiański wstrząsnął sumieniem Polaków i bez wątpienia moment prapremiery Wesela był dla niego czasem największej sławy.

Rozgłos przyniosła mu również inscenizacja Bolesława Śmiałego, a zwłaszcza przepiękne, oryginalne kostiumy dla bohaterów sztuki, które zaprojektował z sukna i okuć, budziły autentyczny podziw.

Nie wszystkie jednak pomysły udało się artyście zrealizować. Marzył o tym, aby ze Wzgórza Wawelskiego uczynić polskie Akropolis, aby Wawel był symbolem polskości, a nie miejscem, gdzie rezydują zaborcy. Opracował nawet makietę przebudowy wzgórza wraz z Władysławem Ekielskim. Projekt został entuzjastycznie przyjęty, wywołał emocje wśród mieszkańców Krakowa, ale Wyspiański już go nie zrealizował.

Artystyczne inspiracje

W dziedzinie sztuki:

Jan Matejko (wpłynął zwłaszcza na malarstwo monumentalne Wyspiańskiego).

W dziedzinie dramatu:

Iliada i Odyseja Homera,
teatr antyczny,
Szekspir,
klasycy francuscy,
twórczość Ryszarda Wagnera i dramaty Maurice’a Maeterlincka (Warszawianka),
twórcy romantyczni: Mickiewicz, Krasiński, Słowacki,
filozofia egzystencjalna (Achilleis, Powrót Odysa),
historiozofię Wyspiańskiego inspirował głównie Fryderyk Nietzsche,
historia Polski (dramat i rapsod Bolesław Śmiały, rapsod Kazimierz Wielki).

Odkrycia i sukcesy

Twórca znakomitych portretów robionych pastelami, węglem, ołówkiem, rzadziej farbą olejną.

Odnawia formy dramatu o kompozycji otwartej, wywodzącego się z tradycji romantycznej.

Odnawia tradycję wypowiedzi o problemach z życia narodu, wypowiedzi rozrachunkowej i zarazem wieszczej.

Stosuje bogactwo metafor i symboli dotyczących bytu narodu, zawierających pytania o idee i programy, złudzenia i mity.

W sztuce teatralnej wykorzystuje różne tworzywa: architekturę, malarstwo, muzykę, słowo, grę aktorską, ruch sceniczny.

W dramatach buduje struktury wielopłaszczyznowe, np. zespalając ze sobą mity z rzeczywistością, świat bogów antycznych z historią narodową.

Jego teatr staje się jednym z istotnych ogniw Wielkiej Reformy Teatralnej zapoczątkowanej w Europie na przełomie XIX i XX wieku.

Obok Żeromskiego uznany zostaje za „duchowego wodza pokolenia”.

Najważniejsze dzieła

Wesele
Dramat w trzech aktach, będący jedną z najbardziej ważkich wypowiedzi poetyckich na temat polskiego społeczeństwa. Wyspiański obnaża w nim mit chłopomanii, ukazując, że inteligenci i chłopi żyją w dwóch odrębnych światach, niewiele w rzeczywistości o sobie wiedząc. Ogarnięci pesymizmem i apatią goście z miasta, zmęczeni polityką, znudzeni cywilizacją poszukują na wsi cichego ustronia. Pragną zobaczyć wieś bajecznie kolorową, odświętną, ale dotknięci melancholią nie dostrzegają w warstwie chłopskiej partnera w walce o niepodległość i do jakiegokolwiek działania nie są zdolni. W efekcie, gdy nadejdzie „chwila osobliwa” żadna z warstw nie ruszy do walki. Inteligencja zlekceważy rozkaz Wernyhory, odda złoty róg chłopstwu, ono z kolei ponad ideę walki przedłoży własne bogactwo, próżność, marzenia o wielkopańskim życiu: Jasiek zgubi złoty róg, schylając się po czapkę z piór. Okaże się, że zwaśnione strony nie będą w stanie zawrzeć przymierza.

Symboliczny spektakl uruchomiony przez Wyspiańskiego w dramacie ujawni kompletną niedojrzałość polskiego społeczeństwa. Szansa powstania, która miała być wyzwaniem, kończy się klęską. Bohaterowie Wesela żyją w świecie nierzeczywistym, oczekują cudu, brak im konkretnego programu politycznego. Ludomania to tylko pozór, odwieczny konflikt między panem a chłopem trwa, mur wzajemnej nieufności i wrogości rośnie coraz bardziej. Polski sen o wolności pozostanie tylko marzeniem. W tym rozpoznaniu – smutnym i gorzkim – tkwi właśnie Wyspiański – nieprzejednany, surowy sędzia, krytyk społeczeństwa i kronikarz jego druzgocącego upadku.

Wyzwolenie
Dramat oparty na pomyśle teatru w teatrze, stawiający pytanie o przyszłość Polski. Autor konfrontuje w nim szereg programów politycznych, idei, światopoglądów, płynących ze strony przedstawicieli różnych warstw, stronnictw politycznych. Na zainscenizowanym przez głównego bohatera – Konrada spektaklu poszczególne stanowiska zostaną skompromitowane. Bohater odnajduje własną ideę – Polski wolnej, niezależnej, silnej. Aby ją zrealizować, trzeba jednak odciąć się od dziedzictwa romantyzmu, od „poezji grobów”, od kultu narodowego cierpiętnictwa wpojonego społeczeństwu przez Mickiewicza. Konrad dokonuje rozrachunku z poezją romantyczną, zamyka wejście do grobów królewskich, by w ten sposób symbolicznie zamanifestować odrzucenie romantycznych wzorców. Odnosi sukces, jednak tylko w teatrze, rzeczywistość pozostaje taka sama, przyszłość Polski nadal staje pod znakiem zapytania.

Wyzwolenie to dramat polemiczny, dyskusja z romantyczną mitologią, z apoteozą ofiary, a nie zwycięstwa, to również surowa ocena Polaków zagubionych w natłoku idei bez realnego pomysłu na Polskę.

Ludzie

Józef Mehoffer – malarz impresjonista i symbolista. Jego najsłynniejszy obraz to Dziwny ogród z motywem ważki o nadnaturalnych rozmiarach. Projektował również witraże dla kościoła Mariackiego w Krakowie i katedry we Fryburgu.

Stanisław Estreicher – słynny bibliograf, historyk prawa, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wraz z ojcem pracował nad Bibliografią polską. Zginął tragicznie, zamordowany w obozie w Sachsenhausen w 1939 roku.

Władysław Ślewiński (1855-1919) – malarz, który wiele lat spędził we Francji. Malował pastelowe pejzaże (morze i wybrzeże Bretanii), portrety i martwe natury.

Paul Gaugin – francuski malarz postimpresjonista, przyjaciel van Gogha. Stworzył swój własny styl malarski. Jego obrazy odznaczają się płaskimi plamami barwnymi, uproszczeniem formy, wyrazistym konturem. Najbardziej znany jest cykl malarstwa z pobytu artysty na Tahiti, m.in. obraz Tahitanki na plaży.

Zapamiętaj o Wyspiańskim

Wielki wizjoner teatru – twórca wszechstronnych projektów teatralnych, obejmujących zamysł plastyczny (dziś powiedzielibyśmy: scenografię), muzyczny, treści słowne i tworzący z nich – w czasach, kiedy reżyser odgrywał znacznie mniejszą rolę niż dziś – integralną całość.

Teatr mój widzę ogromny – to słowa z Wyzwolenia oddające nastrój tworzonych przez artystę dramatów – wielki rozmach poetycki połączony spójnie z całościową wizją spektaklu. To teatr nastroju, wrażenia, wykorzystujący elementy fantastyczno-symboliczne.

Zobacz:

Wiedza niezbędna do tematów z Wyspiańskiego

Stanisław Wyspiański – portret

Wiedza niezbędna do tematów z Wyspiańskiego

Sylwetka twórcza i dorobek pisarski Stanisława Wyspiańskiego

Stanisław Wyspiański – portret artysty