Stefan Żeromski

To jeden z najbardziej kontrowersyjnych polskich pisarzy – jego twórczość budziła tyle samo zachwytów, co głosów oburzenia. W pewnych okresach życia (i w pewnych środowiskach) traktowany był niemal jak wieszcz narodowy, w innych – odsądzany od czci i wiary, oskarżany o szerzenie zgorszenia i propagowanie pornografii. Zarzucano mu także brak patriotyzmu, no i ogólną niemoralność – i w życiu, i w sztuce.

Dziś pisarz ten (a także jego biografia) nie budzą już takich emocji, ale nadal często dyskutuje się o jego twórczości. Na pewno wpływ na to ma fakt, że kilka jego utworów weszło do kanonu lektur szkolnych, a konieczność ich czytania uczniowie przyjmują kontrowersyjnie – dość często zarzucają pisarstwu Żeromskiego, że jest nienowoczesne, nieudolne czy wręcz nudne i grafomańskie. Z rzadka zdarzają się wielbiciele stylu tego autora, dostrzegający nadal w jego dziele odwagę i bezkompromisowość.

Jaka to epoka?

Twórczość Stefana Żeromskiego przypada na epokę modernizmu – Ludzie bezdomni to powieść modernistyczna, zaś Przedwiośnie to powieść powstała już w dwudziestoleciu międzywojennym. Żeromski więc to pisarz dwóch epok.

W swoich dziełach chętnie łączył elementy romantyczne i pozytywistyczne. Pisał o pracy u podstaw i oddanych sprawie społecznikach (słynna jest nowela Siłaczka – o młodej badaczce, specjalistce od nauk ścisłych i nauczycielce – Stasi Bozowskiej, która zaszyła się na wsi i uczyła wieśniaków; swoje poświęcenie i miłość do ludu przypłaciła ciężką chorobą i śmiercią). Równie chętnie jednak pisał o prometeizmie czy indywidualistach samotnikach, przypominających trochę bohaterów romantycznych.

Skojarz ze zjawiskami i nurtami epoki

Powieść modernistyczna – gatunek, który odszedł od modelu powieści realistycznej. Taki utwór składa się ze scen, epizodów, ma dość luźną kompozycję, w odróżnieniu od powieści dojrzałego realizmu, które prezentowały bohaterów bardzo szczegółowo i dokładnie oraz zachowywały chronologię i logiczny układ zdarzeń. W powieści modernistycznej natomiast pozornie niewiele znaczącemu wydarzeniu można poświęcić wiele uwagi, np. w Ludziach bezdomnych całkiem sporo miejsca zajmuje spotkanie Judyma ze swawolnym Dyziem, czyli małym łobuzem. Niektóre rozdziały mają charakter poetycki, symboliczny.

Datownik

14 X 1864 – urodził się w Strawczynie w Kieleckiem (pseudonimy Maurycy Zych, Józef Katerla). Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej (syn Wincentego i Józefy z Katerlów).
1874 – został uczniem Kieleckiego Miejskiego Gimnazjum.
15 sierpnia 1879 – śmierć matki. Wspomina w Dziennikach (1882): „w ciche noce zawsze ulatowałem [!] duchem do tej mej ukochanej mogiły zarysowanej wyraźnie na horyzoncie życia całego, do tej, co […] pieszczotami chciała wynagrodzić zimne szyderstwo, jakie na wieki zgotowane mi u świata”.
22 września 1883 – śmierć ojca. Dzień jego pogrzebu (24 IX) opisuje, cierpiąc: „Dniu boleści, dniu rozpaczy, czemuś nie sczezł w ciemnościach! Tyle ludzi, tyle łez” (Dziennik, 1883).
Jesień 1886 – nie uzyskując matury, wyjeżdża do Warszawy i wstępuje do Szkoły Weterynaryjnej.
1888 – z powodu braku środków finansowych przerywa studia. Pracuje jako guwerner w dworach szlacheckich.
1890 – obejmuje pracę korepetytora w Nałęczowie.
1892 – krótkie wyprawy za granicę, celem jest Wiedeń, Zurych, Rapperswil, Monachium, Praga. W tym też roku wyjeżdża po raz pierwszy do Zakopanego, a jesienią poślubia wdowę, Oktawię z Radziwiłłowiczów Rodkiewiczową, i wyjeżdża z nią do Szwajcarii. Tam obejmuje posadę zastępcy bibliotekarza w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu.
1897-1903 – mimo rosnącej sławy literackiej ciągle brakuje mu środków finansowych. Po powrocie do kraju pracuje więc w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich w Warszawie. Co roku, dla ratowania zdrowia, wyjeżdża do Zakopanego.
1899 – przychodzi na świat syn Adam.
1904 – po wydaniu Popiołów sytuacja materialna pisarza stabilizuje się i może oddać się wyłącznie pracy twórczej. Wraz z rodziną osiada w Zakopanem.
1905 – Żeromski wraca do Nałęczowa. Tam wraz z grupą miejscowej inteligencji prowadzi działalność społeczno-patriotyczną (jest pomysłodawcą założenia Uniwersytetu Ludowego, wygłasza odczyt, organizuje kursy dokształcające dla uczniów szkoły rzemieślniczej, w domu Żeromskich prowadzona jest tajna szkoła i ochronka).
1907 – kolejna podróż do Włoch (Mediolan, Florencja, Rzym i in.).
1908 – pod naciskiem policji opuszcza Królestwo, spędza rok w Zakopanem i Krakowie.
Koniec 1909 – wyjeżdża z rodziną do Paryża i spędza tam 3 lata.
1913 – wyjeżdża do Florencji w związku z założeniem nowej rodziny. Żeni się z malarką, Anną Zawadzką. Prawdopodobnie w tym roku z nowego małżeństwa narodziła się córka Monika.
1914 – wybuch wojny zastaje pisarza w Wyżnych Hagach (Tatry). Stąd udaje się do Krakowa i zgłasza się do Legionów. Bezskutecznie próbuje dostać się na front.
1918 – choroba i śmierć syna w „Chacie” nałęczowskiej (30 VII).
Jesień 1919 – osiedla się w Warszawie, najpierw mieszka w Konstancinie, potem otrzymuje mieszkanie w oficynie Zamku Królewskiego. Bierze czynny udział w życiu literackim odrodzonej Polski.
1920 – inicjator projektu Akademii Literatury, jeden z założycieli Towarzystwa Przyjaciół Pomorza.
1922 – założyciel polskiego oddziału PEN Clubu.
20 XI 1925 – umiera w Warszawie. Jego pogrzeb (23 XI) jest wydarzeniem narodowym, towarzyszy mu przekonanie, że odszedł największy polski pisarz współczesny. Wyrazem wielkiego żalu były liczne pożegnalne utwory poetyckie, m.in. Władysława Broniewskiego, Jana Lechonia, Leopolda Staffa, Juliana Tuwima. Pisarz pochowany został na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie.
1928 – w „Chacie” nałęczowskiej powstaje Muzeum im. Stefana Żeromskiego.

Utwory

1882 – ukazują się wiersze z czasów szkolnych (m.in. Piosnka rolnika). W tym roku zaczyna pisać Dzienniki, które prowadzi aż do roku 1891 (opublikowane po raz pierwszy w latach 1953-1956).
1895 – Opowiadania (Siłaczka, Zmierzch, Doktor Piotr, Ananke i in.) oraz tom Rozdzióbią nas kruki, wrony… (oprócz noweli tytułowej: Mogiła, Źródło, Do swego Boga).
1897 – w Głosie ukazuje się powieść Promień. W Krakowie wychodzą Syzyfowe prace.
1898 – Utwory powieściowe (tu m.in. O żołnierzu tułaczu).
1900 – powieść Ludzie bezdomni.
1904 – powieść historyczna Popioły.
1905 – legenda Powieść o Udałym Walgierzu, nowela Echa leśne.
1909 – powieść Dzieje grzechu – głęboki pesymizm tego dzieła wiązał się z przemyśleniami pisarza na temat rewolucji 1905 r., ta sama atmosfera rozczarowania w Dumie o hetmanie, dramat Róża zawiera najpełniejszy obraz rewolucji 1905 ze znanych w literaturze polskiej.
1910 – tragedia Sułkowski.
1912 – powieść Wierna rzeka, jedna z najpiękniejszych książek o powstaniu styczniowym, powieść współczesna Uroda życia.
1916-1919 – trylogia Walka z szatanem.
1919 – przejmująca książka O Adamie Żeromskim wspomnienie – obraz dziejów polskiej walki o dostęp do morza.
1924 – dramat Uciekła mi przepióreczka.
1925 – powieść Przedwiośnie.
1926 – poemat prozą Puszcza jodłowa. Stanowi on rodzaj pożegnania z krajem lat dziecinnych.

Biografia

Dzieciństwo – radosne, choć ubogie

Stefan Żeromski urodził się 14 września 1864 roku w Strawczynie na Kielecczyźnie. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Jego ojciec – pozbawiony własnego majątku – dzierżawił folwarki; w poszukiwaniu lepszego zarobku często je zmieniał. Dlatego w dzieciństwie przyszłego pisarza rodzina kilkakrotnie zmieniała miejsce pobytu (zawsze jednak zamieszkując w pobliżu Kielc), na czas dłuższy osiadła w miejscowości Ciekoty, która stała się potem pierwowzorem kilku miejsc opisywanych przez pisarza. Okolica, w której się wychował – dolina pośród najpiękniejszej części Gór Świętokrzyskich – wywarła ogromny wpływ na Żeromskiego. Niezwykle malownicza, pełna głębokiego czaru natura pobudzała melancholijną naturę chłopca, a z czasem stała się dla niego pierwowzorem wielu opisywanych krajobrazów.

Sporo ze swego dzieciństwa opisał Żeromski w Syzyfowych pracach, także swój stosunek do rodziny – głęboko wielbił matkę i dobrze się z nią rozumiał się: wrażliwą, uczuciową, miłośniczką literatury, która zmarła, kiedy syn miał kilkanaście lat. Z ojcem jego kontakt był nieco słabszy, choć poważał go i szanował.

Rodzina – o żywych tradycjach patriotycznych – stanowiła dla przyszłego pisarza wsparcie, lecz jej wpływ wyraźnie zmalał po przedwczesnej śmierci matki. Ojciec ożenił się ponownie, jednak miał coraz większe problemy z zapewnieniem bytu swym dzieciom – młodszą córkę oddał na wychowanie, starsza – sama odeszła z domu, po konfliktach z macochą. Rodzeństwo straciło właściwie ze sobą kontakt.

Stefan był już wtedy od lat jedynie gościem w domu, ponieważ od dziesiątego roku życia uczył się w gimnazjum w Kielcach i tam mieszkał na stancji. W miarę jak ojciec podupadał na zdrowiu, gospodarowanie na folwarkach stawało się coraz trudniejsze, a w domu Żeromskich pojawiła się troska i bieda. Brakowało także pieniędzy na opłacenie kieleckiej szkoły i stancji. Zatem dość szybko młody człowiek musiał sam szukać źródeł zarobku – dawał korepetycje, a na wakacje zaczął wyjeżdżać jako nauczyciel bądź guwerner bogatszych, młodszych chłopców.

Edukacja w gimnazjum

Czasy, w których dojrzewał przyszły pisarz, były dla Polaków bardzo trudne. Właściwie wszystkich, a na pewno sferę, z której pochodził Żeromski, w tym także – konkretnie jego rodzinę – dotykały represje popowstaniowe. Kiedy zaczynał edukację, w Polsce szalała rusyfikacja. Wydaje się, że w gimnazjum najmniej chodziło o naukę, a bardziej o łamanie charakterów uczniów. Język polski był mało ważnym, nadobowiązkowym przedmiotem, na tych lekcjach zajmowano się głównie tłumaczeniem tendencyjnie dobranych tekstów na rosyjski. Nauczyciele na ogół byli bierni i zastraszeni, choć zdarzały się pośród nich ciekawsze indywidualności.

Najważniejszą z nich był niewątpliwie Gustaw Bem, który uczył Stefana polskiego i pierwszy rozpoznał jego talent literacki. Namawiał swego wychowanka do prób pisarskich, patronował im życzliwie i korygował. Podsuwał także lektury i wpływał na kształtowanie się gustów literackich.

Przyszły pisarz niezwykle dużo czytał, sporo pisał, prowadził regularnie dziennik, w którym zapisywał wrażenia i z życia, i z lektur, interesował się wielu sprawami, ale stosunkowo najmniej – zwykłą, codzienną nauką szkolną. Niektórych przedmiotów szczerze nienawidził, inne sprawiały mu dużo trudności, w efekcie – aż trzykrotnie zimował: powtarzał klasę pierwszą, drugą i szóstą.

Zapewne pogłębiające się kłopoty materialne, i także zdrowotne, przyczyniły się dodatkowo do tego, że Stefan Żeromski… nie zdał matury i musiał zadowolić się jedynie świadectwem ukończenia gimnazjum, które jednak nie dawało mu prawa do studiów uniwersyteckich.
Niemniej okres kielecki wywarł ogromny wpływ na późniejsze życie – zawodowe i osobiste – autora Syzyfowych prac.

Edukacja gimnazjalna to także czas pierwszych miłości. Przyszły pisarz był człowiekiem bardzo kochliwym, a i na brak powodzenia u płci przeciwnej nie narzekał – wiele o tym pisze w swych dziennikach. Około dwudziestego roku życia zawładnęło jednak nim uczucie szczególne, które na pewno wywarło wpływ na późniejsze jego życie, a także twórczość. Przez kilka lat trwał jego burzliwy związek z Heleną Radziszewską, zamężną siostrą macochy Żeromskiego.

Ta ukrywana „grzeszna miłość” nazywana jest w dzienniku i „wstrętnym i nikczemnym uczuciem”, i „dziecinną, czystą, kryniczną miłością dwudziestu lat”, co świadczy o dylematach moralnych młodego człowieka, a także o ogromnej sile jego namiętności, od której trudno było mu się uwolnić. Imię i rysy charakterologiczne Heleny nosi przynajmniej parę bohaterek prozy Żeromskiego.

Młodość samotna i trudna

Jesienią 1886 roku absolwent kieleckiego gimnazjum zawędrował do Warszawy i zapisał się do Szkoły Weterynaryjnej – jedynej wyższej uczelni, która przy przyjęciu nie wymagała świadectwa maturalnego.

Wprawdzie Żeromski interesował się nieco anatomią i fizjologią, jednak studia traktował przede wszystkim jako rodzaj odskoczni dla planowanej kariery pisarskiej. Nie bardzo ten plan się powiódł, bowiem od pierwszych tygodni pobytu w Warszawie młodego studenta zaczęły nękać problemy materialne.

Jego sytuacja osobista była wówczas szczególnie trudna – trwał niefortunny romans z Heleną, przynoszący wprawdzie chwile wielkiego szczęścia, ale i poczucie goryczy i niespełnienia, dołączyły się coraz poważniejsze kłopoty zdrowotne (przede wszystkim gruźlica), które dawały znać o sobie już w okresie kieleckim, lecz z czasem stały się nieodłącznym towarzyszem przyszłego pisarza, chorującego dużo i ciężko, wielokroć balansującego na skraju życia i śmierci. No i wciąż borykanie się z problemami materialnymi – zdobywanie lekcji dających choćby chwilowy zarobek. Jak świadczą dzienniki, okresami znajdował się on w prawdziwej nędzy. Np.: „Więcej już niż tydzień temu nie jadłem obiadu – gdybyż obiadu: nie miałem nic w ustach prócz herbaty i chleba”.

Ale niekiedy i o chleb było trudno, wtedy Żeromski wędrował ulicami w nadziei, że znajdzie jakieś grosiki albo spotka kogoś, kto zaprosi go choćby na herbatę.

W tych bardzo trudnych warunkach młody student znajdował siły na samokształcenie, interesował się socjologią, polityką, no i – jak zwykle – literaturą. W tych czasach ugruntował się jego radykalizm społeczny i narodowy. Jednak kiedy pierwsze opublikowane utwory nie znalazły uznania w oczach krytyki, zdecydował się na przerwanie studiów i opuszczenie Warszawy oraz powrócenie do pracy wychowawcy w szlacheckich dworach. Dzięki tej pracy (której szczerze nie lubił) poznał Żeromski dość dobrze środowisko szlacheckie i ziemiańskie, tylekroć potem portretowane w jego twórczości. Poza tym – przeżył kilka kolejnych romansów…

Dojrzała miłość – początki stabilizacji

Tę dojrzałą miłość spotkał Żeromski w Nałęczowie, gdzie w 1890 roku pracował jako guwerner. Miejscowość ta była modnym wówczas uzdrowiskiem, w którym bywało wielu znanych artystów i intelektualistów (choćby Bolesław Prus czy Henryk Sienkiewicz). Początkujący pisarz miał okazję ich poznać, spotkał tam także swą przyszłą żonę.

Oktawia z Radziwiłłowiczów Rodkiewiczowa była młodą wdową z kilkuletnią córeczką, pracowała jako urzędniczka w zarządzie uzdrowiska. Kobieta ładna, inteligentna, z dużymi kontaktami wśród inteligencji polskiej (przyjaciółka Prusa), oddana pracy wychowawczej wśród dziewcząt, zaimponowała Żeromskiemu, który zakochał się w niej ogromnie.

W 1892 roku wzięli ślub i od tego czasu (a właściwie nawet już wcześniej) Oktawia stała się na długie lata prawdziwym duchem opiekuńczym pisarza – pielęgnowała go podczas licznych, bardzo ciężkich nawrotów choroby, wspierała, pomagała w pracy, okresami dbała o byt materialny, aby mąż mógł w spokoju oddawać się twórczości.

W tym okresie przyszły pierwsze sukcesy literackie.

Raperswil

Raperswil to miejscowość w Szwajcarii, w której znajdowały się założone przez polskich emigrantów muzeum i biblioteka. W niej zaczął pracę Żeromski jako pomocnik bibliotekarza. Zbiegło się to z wyjątkowym pogorszeniem stanu zdrowia (obawiano się nawet o życie pisarza), lecz dzięki troskliwej opiece i wsparciu żony, a także szwajcarskim walorom klimatycznym kryzys został przezwyciężony. Choć pensja była skromna, to jednak praca nie była ciężka, a dawała młodemu twórcy nieocenioną możliwość zapoznania się z dorobkiem myślowo-filozoficznym polskiej emigracji. Wywarło to duży wpływ na kształtowanie się jego światopoglądu, a także późniejszą twórczość. Kilka lat spędzonych w Raperswilu oceniał Żeromski jako bardzo owocne i szczęśliwe.

Pisarz uznany

Po powrocie do kraju Żeromscy mieszkali częściowo w Nałęczowie, częściowo w Warszawie, gdzie w latach 1897 – 1903 Żeromski pracował w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich. W 1895 roku ukazały się pierwsze książki – Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Opowiadania, a niedługo potem Syzyfowe prace (ukazały się we Lwowie, w zaborze rosyjskim były zakazane). Autor (wydający pod pseudonimem Maurycy Zych) stawał się coraz bardziej popularny, ale nadal nie szło to w parze ze zmianą sytuacji materialnej. Poprawiła się ona nieco dopiero po wydaniu Ludzi bezdomnych.

Co roku pisarz wyjeżdżał dla poratowania zdrowia do Zakopanego. Między innymi poznał tam Józefa Piłsudskiego i zbliżył się do PPS.

We wrześniu 1899 roku urodził się Żeromskim długo oczekiwany syn – Adam. W parę lat później – po wydaniu w 1904 roku Popiołów twórca zyskał wreszcie pewną stabilizację materialną i mógł się zająć już tylko pracą literacką.

Jednak także wiele działał społecznie – powrócił do Nałęczowa, gdzie był współtwórcą Uniwersytetu Ludowego, wygłaszał odczyty, prowadził kursy dokształcające. W domu Żeromskich powstała ochronka dla dzieci i tajna szkoła.

Mimo rosnącej sławy (a może właśnie z jej powodu) pisarz miał często kłopoty z policją, w jego mieszkaniu przeprowadzano rewizje itp.

Podróże. Kryzys w życiu rodzinnym

Choć ciężko chory, jednak podróżował Żeromski sporo. Przez rok mieszkał w Krakowie i Zakopanem. W 1907 roku zwiedzał Włochy, zaś lata 1909 – 1912 spędził wraz z rodziną we Francji. Na stałe państwo Żeromscy osiedli w Paryżu, gdzie Adaś chodził do szkoły, a wakacje spędzali, podróżując po całej Francji.

W tym samym czasie życie osobiste pisarza bardzo się skomplikowało za sprawą nowego, namiętnego uczucia do młodziutkiej malarki Anny Zawadzkiej. Na ostateczne rozstanie z Oktawią Żeromski zdecydował się, kiedy Anna urodziła w roku 1913 córkę Monikę. Aby móc się ożenić z nową wybranką, pisarz zmienił wyznanie na kalwinizm.

Oktawia nigdy nie pogodziła się z odejściem męża, a jej cierpienie spotęgowała śmierć syna Adama, który zmarł na gruźlicę w 1918 roku. Żeromski śmierć chłopca przeżył także niezwykle boleśnie, była ona niewątpliwie jednym z najtragiczniejszych wydarzeń w jego życiu.

W niepodległej ojczyźnie

Kryzys w życiu rodzinnym, cierpienie spowodowane śmiercią ukochanego dziecka nie przeszkodziły Żeromskiemu w aktywne włączenie się w działania na rzecz odradzającej się Polski. Pisarz próbował nawet zaciągnąć się do Legionów Piłsudskiego, po wojnie czynnie wspierał akcję plebiscytową na Warmii i Mazurach.

Został pierwszym prezesem Związku Zawodowego Literatów Polskich.

W uznaniu zasług przyznano pisarzowi i jego rodzinie mieszkanie w Zamku Królewskim w Warszawie, sam zaś twórca zdołał uciułać na dom w podwarszawskim Konstancinie.

Zmarł w swoim mieszkaniu 20 listopada 1925 roku. Pogrzeb był wspaniały, uczestniczyło w nim wiele tysięcy ludzi, choć odzywały się także głosy potępiające pisarza i zarzucające mu niemoralność.

Artystyczne inspiracje

Praca guwernera w dworach szlacheckich – pozwala mu obserwować życie ziemiańskie i niedolę ludu.

Historia Polski: wojny napoleońskie, powstanie styczniowe, wydarzenia rewolucji 1905 r.

Z literatury najważniejsi, najczęściej cytowani są Mickiewicz i Szekspir. O swoim umiłowaniu angielskiego dramaturga pisze w jednym z listów: Lubię wczytać się w Szekspira i zginąć w nim, zupełnie jak się ginie w górach….
Podziw i kult polskiego poety wyraża natomiast, opisując Wodogrzmoty Mickiewicza w Tatrach:
Najcudniejszy to pomnik jego – starego niedźwiedzia litewskiego. Męka tej wody – to historia jego duszy, tak doskonała i prawdziwa, jakiej żaden krytyk nie odzwierciadli.

Z powieściopisarzy bardzo cenił Prusa, zwłaszcza jego humor. W jednym z listów nazywa autora Lalki „kochanym «szlachcicem starym» z jego szczerozłotym humorem”.

Pojęcie o kompozycji powieści dał Żeromskiemu Lew Tołstoj. W jednym z listów przyznaje się: „Czytam Tołstoja – i to czytanie naucza mię mądrości darcia własnych utworów”. W innym miejscu przyznaje, iż to Wojna i pokój nauczyła go prawdziwej psychologii postaci.

Odkrycia i sukcesy

Z żywym zainteresowaniem czytelników spotkały się już dwa pierwsze zbiorki pisarza: Opowiadania i Rozdzióbią nas kruki, wrony… Traktowano je jako głos pokolenia wyrażający jego niepokoje moralne i społeczne.
Powieść Ludzie bezdomni uznana została, obok Wesela, za najgłośniejsze dzieło literackie początków XX wieku.
Drugim fundamentem sławy i popularności pisarza stały się Popioły, powieść historyczna o czasach napoleońskich (koniec XVIII i początek XIX w.) zrywająca z tradycją Sienkiewicza i Kraszewskiego. Nowości: pogłębienie psychologii postaci, liryzacja stylu, rola przyrody w kształtowaniu przeżyć ludzkich. Efekt: nowy typ powieści historycznej.
Dramat Uciekła mi przepióreczka wszedł na stałe do repertuaru polskich teatrów.
Odwaga obyczajowa prozy Żeromskiego (np. Dziejów grzechu, Popiołów) zyskała mu rzesze czytelników, ale i przeciwników.
Jego charakterystyczny, emocjonalny styl, pełen liryzmu sąsiadującego z naturalizmem i brutalnością, jest rozpoznawalny i stanowi dla jednych twórców pozytywny, dla innych negatywny (żeromszczyzna) punkt odniesienia.
Niektóre sformułowania z utworów Żeromskiego („szklane domy”, „siłaczka”) na stałe weszły do polszczyzny.
W 1924 r. pisarz był kandydatem do Nagrody Nobla. W tym samym roku otrzymuje pierwszą polską państwową nagrodę literacką za Wiatr od morza.
O niesłabnącym do dziś zainteresowaniu twórczością Żeromskiego świadczy ostatnia ekranizacja jego powieści – Przedwiośnie.

Twórczość

Dzieło Stefana Żeromskiego jest w istocie ogromne i obejmuje wielką liczbę utworów podejmujących bardzo różnorodną tematykę. Szczególnie interesowały pisarza sprawy społeczne i narodowe, a także – miłość.

Żeromski stworzył specyficzny typ bohatera
– polskiego inteligenta, służącego społeczeństwu, niezłomnie dążącego do poprawy bytu najuboższych, pragnącego ich wspierać oraz pomóc w poprawie ich losu dzięki edukacji.

To zarazem bohater zbuntowany, przeciwstawiający się społeczeństwu i jego mieszczańskim normom. Często będący w konflikcie z samym sobą, stawiający przed sobą wyśrubowane normy moralne, które niemalże uniemożliwiają mu życie.
Bohater taki – np. Judym czy Baryka – jest także nieszczęśliwy w życiu osobistym. Przeżywa wprawdzie namiętne uczucia, ale w miłości spełnienia nie znajduje.
Na charakter i profil psychologiczny takich kreacji wpływ niewątpliwie miały idee romantyzmu i pozytywizmu.

Problematyka społeczna
interesowała pisarza od pierwszych utworów: malował portrety ludzi nieszczęśliwych, wykorzystywanych, budzących litość swym opłakanym – a niezawinionym, będącym wynikiem niesprawiedliwych stosunków społecznych – położeniem.

Problematyka narodowa
zajmuje szczególne miejsce w twórczości Żeromskiego. Ukazywał on przede wszystkim zagadnienia kontrowersyjne, niejednoznaczne. Z dramatu Sułkowski pochodzą znamienne słowa, które można by uznać za motto do rozważań na temat spraw narodowych w pisarstwie autora: „Trzeba rozrywać rany polskie, aby nie zabliźniły się błoną podłości”. Zgodnie z tą dewizą pisarz przedstawił wiele bolesnych zjawisk, o których istnieniu Polacy niekiedy woleliby zapomnieć.

Problematyka moralna
ukazana w twórczości Żeromskiego także dotyczy spraw kontrowersyjnych, trudnych do jednoznacznej oceny. Bohaterowie są często stawiani przed trudnymi wyborami.

Styl i forma utworów w okresie Młodej Polski uznawane były za bardzo nowatorskie. Pisarz wykorzystywał całą gamę środków artystycznych, korzystał z możliwości, jakie dawało łączenie elementów symbolizmu, ekspresjonizmu, impresjonizmu, naturalizmu, tworząc styl pełen namiętności i siły wyrazu. Oddziaływał w ten sposób na psychikę i uczucia swych czytelników.

Niestety, dziś właśnie ów styl przysparza Żeromskiemu najwięcej przeciwników, a nawet wrogów. Uznają go oni za czułostkowy, nieznośnie sentymentalny i staroświecki tak bardzo, że aż śmieszny i uniemożliwiający wręcz czytanie oraz poważne traktowanie utworów pisarza.

Ocena dorobku pisarza nie jest prosta.

Ludzie bezdomni byli na przełomie wieków XIX i XX jedną z najbardziej dyskutowanych książek polskich – czytano ją z wypiekami, uznano za prawdziwy głos pokolenia. Dziś – uczniowie podchodzą do niej często ze znużeniem i lekceważeniem.

Dzieje grzechu matki chowały przed córkami, uważając, że mogą prowadzić do wypaczeń moralnych.

Przedwiośnie – wywołało dyskusję ogólnonarodową, posądzano pisarza o nihilizm, propagowanie komunizmu i brak patriotyzmu. Nie chciano uznać jego „ponadpartyjnego stanowiska”.

Z całą pewnością twórczość Żeromskiego spełniała zadanie, jakie stawiał przed sobą pisarz – poruszała serca i umysły, kazała weryfikować poglądy, ukazywała złożoność świata i rzeczywistości. Wedle wielu czytelników – działa tak nadal.

Odkrycia i sukcesy

Z żywym zainteresowaniem czytelników spotkały się już dwa pierwsze zbiorki pisarza: Opowiadania i Rozdzióbią nas kruki, wrony… Traktowano je jako głos pokolenia wyrażający jego niepokoje moralne i społeczne.

Powieść Ludzie bezdomni uznana została, obok Wesela, za najgłośniejsze dzieło literackie początków XX wieku.

Drugim fundamentem sławy i popularności pisarza stały się Popioły, powieść historyczna o czasach napoleońskich (koniec XVIII i początek XIX w.) zrywająca z tradycją Sienkiewicza i Kraszewskiego. Nowości: pogłębienie psychologii postaci, liryzacja stylu, rola przyrody w kształtowaniu przeżyć ludzkich. Efekt: nowy typ powieści historycznej.

Dramat Uciekła mi przepióreczka wszedł na stałe do repertuaru polskich teatrów.

Odwaga obyczajowa prozy Żeromskiego (np. Dziejów grzechu, Popiołów) zyskała mu rzesze czytelników, ale i przeciwników.

Jego charakterystyczny, emocjonalny styl, pełen liryzmu sąsiadującego z naturalizmem i brutalnością, jest rozpoznawalny i stanowi dla jednych twórców pozytywny, dla innych negatywny (żeromszczyzna) punkt odniesienia.

Niektóre sformułowania z utworów Żeromskiego („szklane domy”, „siłaczka”) na stałe weszły do polszczyzny.

W 1924 r. pisarz był kandydatem do Nagrody Nobla. W tym samym roku otrzymuje pierwszą polską państwową nagrodę literacką za Wiatr od morza.

Artystyczne inspiracje

Praca guwernera w dworach szlacheckich – pozwala mu obserwować życie ziemiańskie i niedolę ludu.

Historia Polski: wojny napoleońskie, powstanie styczniowe, wydarzenia rewolucji 1905 r.

Z literatury najważniejsi, najczęściej cytowani są Mickiewicz i Szekspir. O swoim umiłowaniu angielskiego dramaturga pisze w jednym z listów: Lubię wczytać się w Szekspira i zginąć w nim, zupełnie jak się ginie w górach….
Podziw i kult polskiego poety wyraża natomiast, opisując Wodogrzmoty Mickiewicza w Tatrach:
Najcudniejszy to pomnik jego – starego niedźwiedzia litewskiego. Męka tej wody – to historia jego duszy, tak doskonała i prawdziwa, jakiej żaden krytyk nie odzwierciadli.

Z powieściopisarzy bardzo cenił Prusa, zwłaszcza jego humor. W jednym z listów nazywa autora Lalki „kochanym «szlachcicem starym» z jego szczerozłotym humorem”.

Pojęcie o kompozycji powieści dał Żeromskiemu Lew Tołstoj. W jednym z listów przyznaje się: „Czytam Tołstoja – i to czytanie naucza mię mądrości darcia własnych utworów”. W innym miejscu przyznaje, iż to Wojna i pokój nauczyła go prawdziwej psychologii postaci.

Co zawdzięczamy Żeromskiemu?

Do języka polskiego weszło kilka określeń zaczerpniętych z jego prozy.

judymowie – społecznicy o duszy romantyków, żyjący ideą, poświęcający dla niej szczęście osobiste, głęboko przejęci losem najuboższych i najbardziej pokrzywdzonych
siłaczki – społecznicy o niespożytych siłach, którzy idei oddają się bez reszty
szklane domy – symbol marzeń o świetlanej przyszłości narodu, idealizacji ojczyzny i pielęgnowania pięknych wspomnień o niej, które… niewiele mają wspólnego z rzeczywistością.

O jego roli w literaturze polskiej pisz śmiało

Żeromski nazywany jest wielkim moralistą – to zbliża go do Josepha Conrada; obaj przywiązywali wielką wagę do etyki.

Jego Przedwiośnie nazywane jest powieścią pytań i odpowiedzi. Pytań rzeczywiście pojawia się w tym dziele sporo, jednak odpowiedzi na nie pisarz pozostawia czasowi, obywatelom, ich sumieniom oraz rządowi. Można przypuszczać, że sam Żeromski był zwolennikiem wyważonej koncepcji reform kraju przedstawionej przez Szymona Gajowca, jednego z bohaterów powieści.

Żeromski, oprócz tego, że był moralistą i pisarzem zaangażowanym społecznie, był również piewcą urody życia, zmysłowych przyjemności.

Stefan Żeromski uważał, że trzeba rozdrapywać rany, by nie zabliźniły się błoną podłości. Dlatego jego spojrzenie na tragiczne dzieje narodu polskiego jest ostre, niekiedy cyniczne. Ale… wszystko to dla dobra Polaków. Nie chciał usypiać ich sumień, dlatego nie był zwolennikiem Sienkiewiczowskiej taktyki krzepienia serc.

Przedwiośnie to głos pisarza w dyskusji o kształcie powojennej Polski. Przedstawił on tam niebezpieczeństwa grożące młodemu państwu.

Dla swojego pokolenia inteligencji Żeromski był autorytetem moralnym. Jego utwory zawierały nieustanne wezwania do podjęcia aktywności w imię naprawy świata.

Powieść Ludzie bezdomni ma powiązania ze współczesnymi autorowi kierunkami w sztuce: symbolizmem, naturalizmem, ekspresjonizmem. Nazywana jest powieścią symboliczną – symboliczny wymiar mają niektóre wydarzenia i obrazy (martwe wody, krzyk pawia zwiastujący śmierć, rozdarta sosna, wizyta Judyma w Luwrze i dwa dzieła, którym poświęcił najwięcej uwagi – Wenus z Milo i Ubogi rybak Puvis de Chevannes’a). Symboliczny charakter mają również tytuły niektórych rozdziałów (np. Dajmonion, Ta łza co z oczu twoich spływa).

Żeromski był mocnym kandydatem do Nagrody Nobla, najprawdopodobniej antyniemiecka wymowa Wiatru od morza sprawiła, że tej nagrody nie dostał.

Najważniejsze dzieła

Dzienniki

Nie jest to utwór literacki w dosłownym sensie, lecz warto mieć świadomość jego istnienia. Wydane zostały (z rękopisu) w latach 1953 – 1956. Są to osobiste, szczere zapiski prowadzone w latach 1882-1891. Z jednej strony są świadectwem rozwoju duchowego i społecznego Żeromskiego, dokumentem podającym jego refleksje z lektur, spotkań, różnych wydarzeń, z drugiej – co najważniejsze – zawierają wiele pogłębionych analiz psychologicznych różnych osób, także autoanalizy. Niezwykłe są zapiski dotyczące spraw intymnych i uczuciowych, pod tym względem Dzienniki nazwane zostały „wielką księgą namiętności” i uchodzą za najdoskonalsze i najbardziej szczere dzieło pisarza.

Syzyfowe prace

Związana z osobistymi doświadczeniami pisarza historia Marcina Borowicza – dzieje jego edukacji szkolnej w Klerykowie (czyli Kielcach) oraz dojrzewania. Obraz rusyfikacji stosowanej przez władze zaborcze oraz walki z nią prowadzonej przez młodzież polską. Stosunki z rodziną, kolegami, pierwsza młodzieńcza miłość. Tytuł można rozumieć na dwa sposoby: do trudu Syzyfa można porównać męstwo, wytrwałość i upór młodzieży, która – pozbawiona pomocy dorosłych – dzielnie walczy z rusyfikacją. Wedle innej interpretacji – to owi rusyfikatorzy są Syzyfami, działającymi bezowocnie i bezskutecznie.

Ludzie bezdomni

Dzieje Tomasza Judyma, lekarza, który pochodząc z nizin społecznych, zdołał się wykształcić częściowo dzięki przypadkowi, a po części dzięki ogromnej własnej pracy i wytrwałości. Uważając, że ma dług do spłacenia społeczeństwu, Judym decyduje się na samotne, pełne trudu życie. Odrzuca miłość i perspektywę szczęścia osobistego, bo uważa, że przeszkadzałoby mu ono w realizacji misji, jaką ma do spełnienia. Na uwagę zasługuje postać jego ukochanej – Joasi – dzielnej, niezależnej dziewczyny, próbującej żyć inaczej niż narzucają jej to normy społeczne.

Popioły

Panorama dziejów Polaków z przełomu wieków XVIII i XIX. Losy trzech głównych bohaterów – Rafała Olbromskiego, Krzysztofa Cedry i księcia Gintułta – na tle wojen napoleońskich i przemian polskiej świadomości narodowej. Trzytomowa epopeja obfitująca w opisy scen batalistycznych oraz rozważania o tematyce filozoficzno-narodowo-spolecznej. W Popiołach ukazany jest tragizm losów Polaków, którzy – pragnąc wyzwolenia własnej ojczyzny – niosą zarazem zagładę innym narodom, walcząc na przykład jako sojusznicy Napoleona z Hiszpanami.

Wierna rzeka

Dzieje nieszczęśliwej miłości szlachcianki Salomei Brynickiej do księcia Odrowąża uratowanego przez nią z powstania styczniowego. Obraz namiętności, ale także niesprawiedliwych i niemoralnych stosunków społecznych oraz tragedii narodowej, spowodowanej brakiem solidarności między różnymi warstwami społecznymi.

Dzieje grzechu

Obraz upadku Ewy Pobratymskiej, która nie widząc możliwości powrotu do życia w społeczeństwie po romansie z żonatym mężczyzną, zabija swe nowonarodzone dziecko. Następnie zostaje prostytutką, a wreszcie morderczynią. Jednak jej losy nie są wynikiem świadomych wyborów, lecz zbiegów okoliczności i – przede wszystkim – działania zakłamanej moralności mieszczańskiej i nieuczciwych układów społecznych. Dzieje wielkiej namiętności i wielkiego nieszczęścia.

Przedwiośnie

Dzieje dojrzewania Cezarego Baryki oraz obraz problemów odradzającej się Polski. Wielka dyskusja o Polsce i drogach jej rozwoju. Ostrzeżenie przed komunizmem.

Zapamiętaj o Żeromskim

Dzienniki młodzieńcze Żeromskiego – są świadectwem trudnej do uwierzenia nędzy, w jakiej upływała mu młodość, a także… równie intrygujących podbojów miłosnych. Powodzenie u kobiet miał zresztą i w późniejszym okresie życia.

Bohater Żeromskiego wzorowany jest często w pewnym sensie na bohaterze romantycznym – to zbuntowany indywidualista, samotny i niepokorny, który pragnie zrealizować swoje idee często za cenę rezygnacji z życia osobistego.

Świat jako zadanie dla inteligencji – taką formułą można określić pisarstwo Żeromskiego, jego bohaterowie to właśnie inteligenci uważający, że muszą być przewodnikami swego narodu, opiekunami słabszych, biedniejszych, gorzej wykształconych.

Romantyzm, pozytywizm, neoromantyzm – twórczość Żeromskiego sytuuje się gdzieś pomiędzy cechami charakterystycznymi tych epok. Z jednej strony zdarza się pomylić opowiadania pisarza z pozytywizmem (uwaga! uznanie Siłaczki za nowelę pozytywistyczną to poważny błąd!), z drugiej wiele w nich romantycznego buntu i samotności. Sam pisarz określał się jako „samoswój” i twierdził, że nie podlega żadnym modom i wpływom.

Żeromszczyzna i rozdrapywanie ran

Żeromszczyzna
Żeromski ma specyficzny, łatwy do rozpoznania styl. Charakterystyczna dla niego jest uliryczniona narracja, prowadzona często w formie utajonego pamiętnika. Typowe są dla niego gęsto stosowane przymiotniki, pewna egzaltacja, niezwykła wprost emocjonalność.
Widać to zwłaszcza we fragmentach poświęconych uczuciom czy scenom dla dorosłych (bohaterowie uprawiają seks). A te liryczne fragmenty przeplatają się z poważnymi, pełnymi patosu fragmentami publicystycznymi. Żeromszczyzna to określenie pejoratywne – oznacza, że autor danego tekstu ma niedostatki warsztatowe, jest zbyt emocjonalny. Sposób pisania Żeromskiego trochę trąci myszką, czyli wydaje się ckliwy i staroświecki.

Rozdrapywanie ran
Twórczość Żeromskiego odznacza się wyjątkową konsekwencją postawy ideowej. Ten pisarz to wielki patriota i propagator postawy społecznikowskiej. Sprawy Polski i sprawy społeczne nigdy nie były mu obojętne. W jego dziełach widać żarliwy patriotyzm, umiłowanie ojczystego kraju (zachwyt nad polską przyrodą i zrozumienie tragicznych dziejów narodu). Był bardzo wrażliwy na krzywdę i niesprawiedliwość społeczną. Jednak mimo miłości do ojczyzny nie ukazywał tylko jasnych stron historii. W odróżnieniu od Sienkiewicza nie był zwolennikiem opcji krzepienia serc. W zamian za to proponował coś trudniejszego, ale może cenniejszego i zmuszającego do zastanowienia: rozdrapywanie ran, by nie zabliźniły się błoną podłości. Taką raną w historii naszego narodu było na pewno powstanie styczniowe – doskonałym przykładem zastosowania tej taktyki mogą być Rozdzióbią nas kruki, wrony…, gdzie nie mamy do czynienia z heroizacją powstańców (Szymon Winrych jest zmęczony, ma świadomość, że, być może, niepotrzebnie wypełnia swoją misję, bo wszystko chyli się ku upadkowi; jego śmierć jest ukazana w sposób naturalistyczny i nie ma nic wspólnego ze wzniosłym umieraniem Rolanda – wzoru średniowiecznego rycerza) i uwzniośleniem roli chłopa (chłop w Rozdzióbią… jest prymitywny, okrutny, zezwierzęcony). Innym przykładem mogą być Popioły – choć ich bohater, Rafał Olbromski, podobnie jak Sienkiewiczowski Kmicic jest młodym, sympatycznym i pełnym energii szlachcicem, nie czeka go tak wspaniała nagroda jak bohatera Potopu, lecz sporo rozczarowań i gorzkich lekcji życia.

Zobacz:

Stefan Żeromski – rola w literaturze polskiej

Wiedza niezbędna do prac o Żeromskim

Stefan Żeromski – portret

Stefan Żeromski – jak pisać o…

Wiedza niezbędna do prac o Żeromskim

Stefan Żeromski – jak pisać o…

Stefan Żeromski – biografia