Sarmata to szlachcic polski, ziemianin, niechętny obcym wzorcom, pielęgnujący tradycję szlachecką, wiarę katolicką i rycerskie rzemiosło. Rodowód swój wywodzi od legendarnego plemienia Sarmatów, co daje mu powód do dumy a nawet pychy i poczucia wyższości. Portret sarmaty kształtuje literatura baroku, poddaje krytyce lub utrwala jako tradycję – dorobek późniejszych wieków.

  • Jan Chryzostom Pasek – Pamiętniki (autoportret sarmaty: pyszałka i kłótnika, żołnierza i ziemianina)
  • Wacław PotockiOgród fraszek, Moralia – krytyka wad sarmackich, takich jak nietolerancja, lenistwo, chciwość, prywata, anarchia. Transakcja wojny chocimskiej – hołd mitowi dawnego sarmaty, widzi go w wodzu Chodkiewiczu.
    Pisarze oświeceniowi z niechęcią odnoszą się do typu sarmaty i odrysowują negatywny portret – pysznego skąpca, niewykształconego, zabobonnego, krytykującego reformy wstecznika, gadułę i konserwatystę.
  • Adam Naruszewicz – Chudy literat
  • Ignacy Krasicki – Satyry, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
  • Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła: Starosta Gadulski.

Romantyzm stwarza słoneczną, pełną sentymentu wersję sarmatyzmu – znaku świetności minionej Polski szlacheckiej.

Późniejsze przedstawienia

  • Henryk Sienkiewicz – Trylogia – postać Zagłoby, Małego Rycerza, Skrzetuskiego, Podbipięty – pełne uroku, odwagi, waleczności i patriotyzmu portrety rycerskie. Typowy sarmata to Zagłoba, właściciel licznych wad, ale też i zalet, barwna postać, której dzieło Sienkiewicza zawdzięcza wiele humoru.
  • Witold Gombrowicz – Ferdydurke. Podobnie jak inne mity, także i wizja dworku szlacheckiego i jego mieszkańców zostaje sprowadzona do kategorii Formy.

Zapamiętaj!
Tematy podejmowane w literaturze barokowej:

  • Temat miłości (jako pożar zmysłów i jako siła przeciwstawiona śmierci).
  • Filozoficzne refleksje o kruchości ludzkiego istnienia, przemijaniu i czasie.
  • Temat piekła i szatana (poezja).
  • Portret sarmaty i krytyka wad szlacheckich (Pasek i Potocki).
  • Troska o los ojczyzny (Wacław Potocki).
  • Hasła tolerancji wyznaniowej i potrzeby reform (Potocki).

Zobacz:

Sarmata

Oblicza sarmatyzmu

Szlachta i sarmatyzm

Wizerunek Sarmaty w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska

Jak rozumieć termin sarmatyzm?

Czym był sarmatyzm?

Przedstaw ideał szlachcica Sarmaty

27. Sarmata o sobie i inni o Sarmacie – podaj przykłady