Ten prąd narodził się w dojrzałym oświeceniu. Epoka zdążyła już okrzepnąć. Racjonalizm i libertynizm coraz mniej szokowały, a klasycyzm ujawnił swoje słabe strony: jego dydaktyzm i sztywne reguły formalne ograniczały literaturę pod względem artystycznym. Nic dziwnego, że następne generacje twórców zwróciły się ku innym wartościom. Dostrzeżono jednostkę i jej problemy ze sobą (uczucia!) i światem (to, że normy społeczne niszczą ludzką indywidualność, często unicestwiają miłość).
- Kluczowymi pojęciami sentymentalizmu stały się: serce, uczuciowość, czułość i natura, którą otoczono prawdziwym kultem.
- Prekursorami prądu byli pisarze angielscy:
- Laurence Sterne, autor powieści Podróż sentymentalna, której tytuł dał nazwę kierunkowi
- i Samuel Richardson, autor powieści Pamela, modnego wyciskacza łez.
Wielkie dzieła sentymentalizmu powstały jednak we Francji. Stąd bowiem pochodził Jean Jacques Rousseau, który w swoich tekstach sformułował filozofię kierunku. Stał się znany już dzięki przygotowanej na konkurs Akademii w Dijon Rozprawie o naukach i szkołach, wydanej w roku 1750, w której stwierdził, że postęp nie przyczynia się do moralnego rozwoju człowieka. Myśl ta powróci w jego dojrzałej twórczości:
- W Umowie społecznej, krytykującej rozwój państwa, które doprowadza do powstania nierówności społecznych, podczas gdy „wszyscy ludzie rodzą się wolni”.
- W Emilu, traktacie o wychowaniu, potępiającym książkową wiedzę i szkolny rygor, który zabija wrodzoną wrażliwość dziecka; zamiast tego proponuje autor swobodne wychowanie w symbiozie z przyrodą.
- Wreszcie w Wyznaniach, do bólu szczerym pamiętniku, w którym Rousseau jawi się jako… prekursor psychoanalizy – twierdzi, że doświadczenia z dzieciństwa odbijają się na całym późniejszym życiu.
- Popularność u współczesnych zapewniła mu głównie powieść Julia, czyli Nowa Heloiza. To historia nieszczęśliwej miłości arystokratki Julii i młodego nauczyciela Saint-Preux. Utwór szybko stał się bestsellerem, Rousseau zaś – twórcą nowego gatunku: sentymentalnej powieści w listach. Po formę tę sięgnie Goethe w Cierpieniach młodego Wertera, a z wpływu Julii, czyli Nowej Heloizy na swój los zwierzy się polski bohater romantyczny, Gustaw z IV części Dziadów.
- Sentymentalizm zachęcał do introspekcji (wglądu w swoje wnętrze), toteż rozwinęła się w nim poezja – bardzo osobista, refleksyjna, analizująca każde drgnienie serca. Jej bohaterem jest nie tylko człowiek, ale również pełna nostalgicznego piękna przyroda; w Polsce reprezentuje tę poezję twórczość Franciszka Karpińskiego i wiersze Franciszka Dionizego Kniaźnina.
- Do łask wróciła sielanka, ale trudno rozpoznać w niej gatunek stworzony przez Teokryta w III wieku p.n.e. Sielanka sentymentalna zachowuje formę rozmowy między pasterkami i pasterzami, stara się być śpiewna i melodyjna, ale jest w znacznym stopniu skonwencjonalizowana. Jej bohaterowie – wbrew zalecanej przez kierunek prostocie – noszą wystylizowane, sztuczne imiona i wyznają sobie miłość z przesadną czułostkowością i drobiazgowością; przykładem takiego utworu w literaturze polskiej jest Laura i Filon Franciszka Karpińskiego.
Zobacz:
Co „romantycznego” zapowiadał sentymentalizm?
Czym charakteryzuje się polski sentymentalizm? Wymień nazwiska przedstawicieli tego nurtu.
Franciszek Karpiński jako przedstawiciel polskiego sentymentalizmu