Jednostka i społeczeństwo
Relacje między wyróżniającą się jednostką a jej otoczeniem to temat często podejmowany przez realistów. Jednostkom wybitnym na kartach literatury realistycznej nie wiodło się najlepiej…
- Emma Bovary – wraz ze wzrostem potrzeb emocjonalnych dokonuje coraz częściej czynów, które spotykają się z po-tępieniem społecznym. Staje się obiektem plotek, jest wytykana palcami. Nawet samobójstwa dokonuje z lęku przed reakcją otoczenia na wieść o potwornych długach, które zaciągnęła, by zaspokoić swoje ekstrawaganckie potrzeby.
- Rodion Raskolnikow, romantyczny wręcz indywidualista, gardzi z kolei tłu-mem, nie zważa na jego opinię i moralny osąd, uważając siebie za coś w rodzaju nadczłowieka, który nie może martwić się potępieniem maluczkich. Do czasu jednak, gdy pod wpływem wielkiej przemiany duchowej odkryje w nich swoich bliźnich.
Rastignac i Raskolnikow – charakterystyka porównawcza
Miłość
Tworząc wierny obraz rzeczywistości, nie można przecież zapomnieć o tak ważnym jej elemencie, często stanowiącym najważniejszy motor ludzkich działań. Historie miłosne, które wyszły spod pióra realistów, tworzą dwie podstawowe grupy.
Pierwszą stanowią opowieści o wielkich namiętnościach – jak ta, która połączyła Annę Kareninę i hrabiego Wrońskiego.
Drugą – historie intryganckich romansów, w których chodzi nie tylko o uczucie, lecz tak że o materialne lub towarzyskie korzyści – przykładem poczynania Balzakowskiego Rastignaca i Juliana Sorela z powieści Stendhala.
- Anna Karenina i Wroński z powieści Tołstoja. Ich miłość jest wielka, namiętna i żywiołowa. Nic nie jest w stanie zatrzymać ich na drodze ku byciu razem – przykład miłości totalnej, pozbawionej ograniczeń i… szybko się wypalającej.
- Rodion Raskolnikow i Sonia Marmieładowa ze Zbrodni i kary Dostojewskiego. W tym wypadku głęboka miłość dziewczyny okazała się jedyną silą zdolną dokonać przemiany wewnętrznej w duszy za-gubionego bohatera.
- Emma Bovary, podejmując kolejne pozamałżeńskie romanse, marzy o wyrwaniu się z dusznej prowincjonalnej społeczności, wyzbyciu się swojej kulturowej roli, byciu kimś innym, niezwykłym i wolnym. Okazuje się jednak, że kolejni mężczyźni nie dorastają do jej wy-obrażeń, a droga ta prowadzi donikąd.
- Eugeniusz Rastignac z Ojca Goriot Balzaka także wykorzystuje swój wdzięk do nawiązywania związków, które mogłyby poprawić jego sytuację materialną i towarzyską. Najlepszym przykładem – uknuta wespół z Vautrinem, nieudana intryga, w której chodziło o uwiedzenie Wiktoryny, a następnie wyłudzenie jej majątku.
Małżeństwo
Problem małżeństwa nie pokrywa się w tym wypadku z tematem miłości. Nic dziwnego, w wieku XIX uczucie rzadko dało się pogodzić z małżeństwem. Małżeństwa z rozsądku rzadko rozpalały zmysły – wychowane w purytańskim zasznurowaniu „przyzwoite kobiety” odkrywały swoją seksualność dopiero po ślubie; tak naprawdę zresztą dopiero jako mężatki miały okazję nawiązać jakiś romans. Z kolei te „nieprzyzwoite” rzadko dostępowały „zaszczytu” wyjścia za mąż. Dlatego też kwestia małżeństwa występuje w literaturze realistycznej na ogół w odniesieniu do problemów, jakie się z nim wiążą w trakcie romansów pozamałżeńskich. Bywa też jednak inaczej.
- Matżeństwo Kareninów (Anna Karenina) jest właściwie pozbawione miłości. Ich relacja opiera się na wzajemnym szacunku i przestrzeganiu tradycyjnych form zachowania – działają tak, jak zawsze robili to wszyscy wokół nich, dlatego też Karenin kompletnie nie potrafi zrozumieć, czemu właściwie jego żona ma zamiar go opuścić.
- Lewin – inny ważny bohater Anny Kareniny – stara się natomiast wytworzyć w swym związku z Kitty model życia małżeńskiego oparty na wzajemnej czułości i zaufaniu, wspólnym szacunku dla własnych potrzeb. Lewinowie żyją w jedności z naturą – ich małżeństwo zdaje się stanowić element odwiecznego cyklu przyrody.
- Emma Bovary natomiast w swym małżeństwie po prostu się dusi. Jej nieskomplikowany wewnętrznie mąż Karol nie jest w stanie zrozumieć jej potrzeb. Żona przerasta go intelektem i wrażliwością, w relacji z Karolem brakuje jej płaszczyzn porozumienia, co sprawia, że Emma zaczyna ich szukać poza małżeństwem.
Panorama społeczeństwa
Powieściopisarzy realistów pociągała wizja stworzenia całościowego obrazu współczesnego społeczeństwa. Najdalej podszedł w tej materii Balzak, komponując Komedię ludzką, której poszczególne tomy, w tym Ojciec Goriot, miały po kolei dotyczyć rozmaitych aspektów ludzkiej aktywności. Chęć stworzenia takiego obrazu społeczeństwa przyświecała niemal każdemu twórcy powieści w tej epoce – choć niekoniecznie to właśnie musiało być celem głównym autora. Dlatego też z rozbudowanym wątkiem społecznym mamy do czynienia w następujących typach powieści:
- Powieść o dojrzewaniu młodego człowieka – Dickens przeprowadza tytułowego bohatera Dawida Copperfielda przez rozmaite sfery społeczne, od bogatego mieszczaństwa poczynając, na grupie przestępczej kończąc;
- Powieść miłosno-psychologiczna – Flaubert w Pani Bovary tworzy wnikliwy portret społeczności prowincjonalnej;
- Powieść historyczna – Wojna i pokój Lwa Tołstoja to przecież dzieło nie tylko o losach kampanii napoleońskiej, lecz również o losach i problemach rosyjskiej arystokracji, w którym pojawia się ponadto cała galeria drugoplanowych postaci reprezentujących inne warstwy społeczne.
Miasto
Temat szczególnie ważny dla realistów, którzy odkryli, jak istotna dla charakteryzowania bohatera jest przestrzeń, która go ukształtowała. Miasto w powieściach epoki opisane zostaje bardzo starannie, z dbałością o szczegóły. Stanowi mikrokosmos, w którym można się poruszać sprawnie i skutecznie, ale też ostatecznie się zagubić.
- Balzakowski Paryż opisany jest konkretnie, ze szczegółami. Z kolejnych części Komedii ludzkiej wylania się kompletna topografia Paryża, ze wszystkimi niuansami dotyczącymi mieszkańców poszczególnych dzielnic. W powieściach Balzaka swój własny charakter mają nawet poszczególne ulice, parki, place. Wszystkie te obszary stanowią doskonale skomponowaną scenerię, w której rozgrywają się losy bohaterów.
- Poznając topografię Paryża, Julian Sorel z powieści Stendhala poznaje jednocześnie panujące w nim stosunki towarzyskie. Odwiedzając kolejne pałace, prze-nosi się z jednego kręgu towarzyskiego do drugiego. W tym podatnym na wpływ otoczenia osobniku zmiana dzielnicy wywołuje zmianę sposobu zachowania.
- Petersburg w Zbrodni i karze Dostojewskiego przedstawiony jest jako miasto niezmiernie ponure, zionące chłodem, nieprzyjazne. Za takie zresztą uchodziło – i nie przypadkiem pisarz wybrał je na scenerię mrocznej historii o morderstwie dokonanym przez Raskolnikowa i jego moralnych rozterkach.
Zobacz:
Co to znaczy, że Zbrodnia i kara jest dziełem realizmu psychologicznego?
61. Realizm dziewiętnastowieczny – przedstaw podstawowe cechy tego prądu w literaturze.