W literaturze polskiej niewiele jest utworów, których treść dotyczy stosunków kapitalistycznych, relacji robotnik – fabrykant i sytuacji robotników. Podejmie ten temat Żeromski, a w pozytywizmie nowelą tego typu jest właśnie Powracająca fala, choć także nie ogranicza się ona do społecznego wymiaru treści, zauważamy, że fabrykantem jest Niemiec – Adler, a robotnikiem Polak – Gosławski. Wyczuwamy zatem motyw polityczny, jest to bowiem zaborczy ucisk polskiego przemysłu. Dominuje zaś wątek moralny utworu – jego symbolem jest tytułowa powracająca fala.
Fabuła noweli Powracająca fala
Niemiec z Brandenburgii Gotlieb Adler jest właścicielem zyskownej fabryki tkackiej, obok zaś mieszka jego krajan – duchowny protestanckiej parafii Marcin Böhme. Rzecz dzieje się oczywiście na ziemiach polskich. Adler ma problemy ze swym ukochanym synem Ferdynandem: lekkoduchem, nieukiem, który strwoniwszy w wielkim świecie pieniądze, powraca do ojca. Ponieważ syn stracił fortunę – ojciec zarządza oszczędności w fabryce, rzecz jasna, kosztem obcięcia dochodów robotnikom i zwolnienia „przyfabrycznego” lekarza. Syn bawi się świetnie, zwiększa swoje wydatki, bałamuci córkę pastora, hula z miejscowymi lekkoduchami. Tymczasem w fabryce trwa wytężona praca, a przewodzi w niej Gosławski – zdolny Polak robotnik – wyzyskiwany jako świetny fachowiec. Gosławski marzy o własnym warsztacie i o dostatnim życiu swojej rodziny, którą bardzo kocha. Niestety, w skutek przepracowania ulega wypadkowi – maszyna urywa mu rękę, a z braku lekarza i prawidłowej pomocy, robotnik umiera. Pastor Böhme ostrzega Adlera. Pokazuje mu fale na wodzie – uświadamia, że fala czasem odbija się od brzegu i powraca. „Fala krzywdy” też może powrócić… I powraca: młody Adler wdaje się w kłótnię, wyzywa miejscowego szlachcica na pojedynek i ginie. Stary Adler traci sens życia: wszystko, co stanowiło dlań wartość – bo syn był jego największą miłością. Podpala swoją fabrykę i ginie w jej zgliszczach.
Uporządkujmy problematykę:
- Obraz krzywdy społecznej, niesprawiedliwości układu: fabrykant – robotnik, działań kapitalisty i nędzy pracownika.
- Problem etyczny – przesłanie, że krzywda wyrządzona komuś powraca, zwłaszcza zaś zło uczynione bezbronnym.
- Protest przeciwko polityce zaborcy – myśl, że przedstawiony w noweli obraz kapitalizmu jest skutkiem zaborów i wyniszczenia sił polskich.
- Powyższą problematykę wplata Prus w historię, która przywołuje znane motywy literackie: bezgranicznej, zaślepionej miłości ojcowskiej i typu marnotrawnego syna.
Zobacz:
Na czym polega nowatorstwo narracji w nowelistyce pozytywistycznej?