Jest to powieść o ludzkiej psychice, uczuciach, wielkiej miłości i skomplikowanej naturze ludzkiej.
- Miłość Wokulskiego do Izabeli Łęckiej jest głównym nurtem akcji i jej motorem. Wiążą się z tym kwestie takie jak obserwacja psychiki i postępowania zakochanego mężczyzny, reakcja „zaatakowanej” takim uczuciem kobiety, kolejne etapy uczucia, jego siła itd.
- Ale to nie jedyna miłość w powieści.
- Przecież pani Stawska kocha Stacha (wariant uczciwej, wartościowej miłości),
- Rzecki kocha się w pani Stawskiej (uczucie ojcowskie, ale nie pozbawione erotyzmu),
- pani Wąsowska proponuje Wokulskiemu wariant nieco mniej platoniczny,
- stary książę nieszczęśliwie lokuje uczucie w młodszej od siebie pannie Ewelinie.
- Jest jeszcze cień dawnego uczucia – miłości hrabiny Zasławskiej i stryja Wokulskiego, uczucie także niespełnione, będące dowodem na to, że w pewnych kręgach i uwarunkowaniach historia lubi się powtarzać.
Powieść o trzech pokoleniach idealistów.
- Reprezentują je Rzecki, Wokulski i Ochocki.
- Trzy sfery, których ów idealizm dotyczy – to polityka, miłość i nauka.
Powieść o społeczeństwie polskim końca XIX w.
Tu Prus występuje jako pozytywista i diagnostyk społecznych chorób. Prezentuje:
- Arystokrację (Łęccy, Krzeszowscy, Zasławscy) itp.
Nie daje jej zbyt pochlebnych opinii: to utracjusze, dziwadła, nawet gdy mają dobre chęci – nie mają energii i pomysłowości, by je realizować.
- Mieszczaństwo (Rzecki, subiekci, Szuman, Mincel)
To warstwa zróżnicowana, ich cechą wspólną jest to, że pracują na swoje utrzymanie, zarazem dając coś społeczeństwu. W pewnej części jest to przyszła inteligencja (Szuman), w pewnej warstwie usługowo-handlowa. Prus uważa ich za wartościową część społeczeństwa – lecz dość bezradną wobec wielkich problemów kraju.
- Szlachtę (Wokulski)
Nie otrzymuje szerszej charakterystyki, bowiem jej reprezentant – Wokulski – znajduje się już właściwie na pograniczu klas – bardziej jest kupcem i bliżej mieszczaństwa niż szlachectwa. Ale jego los (także wspomnianego stryja) obrazuje los patriotycznej szlachty polskiej – uczestników powstań, zubożałych, szukających nowych środków utrzymania.
- Biedotę (magdalenka, mieszkańcy Powiśla, Węgiełek)
To właśnie „podstawy”, nad którymi trzeba pracować, którym trzeba pomóc. Wokulski wobec nich ujawnia miłosierdzie i duszę społecznika, ale Prus sugeruje, że potrzeba tu większych reform i działań ze strony klas rządzących, bowiem jeden Wokulski wiosny nie uczyni.
Powieść o straconych złudzeniach
Tak często nazywa się Lalkę, podkreślając w ten sposób wątek zderzenia marzeń głównego bohatera z rzeczywistością. Wokulski chyba rzeczywiście wierzył, że pracą, pieniędzmi, szlachetnością zdobędzie uczucie Izabeli i pokona stary porządek. Nic z tego – był blisko celu, a jednak przegrał, dlatego Lalka jest jeszcze jedną powieścią o człowieku, który chciał pokonać świat i któremu się nie udało.
Powieść obyczajowa
Panorama życia Warszawy końca wieku XIX. Dzięki Prusowi wiemy, jak mieszkali studenci, w jaki sposób odbywały się wyścigi konne, kwesty w Łazienkach i grzybobranie na prowincji. Prus skrupulatnie oddaje swoją współczesność – zgodne z faktami są nawet drobne wydarzenia i szczegóły topografii miasta.
Powieść filozoficzna
Refleksja nad egzystencją ludzką. Szczególnie wymowna jest metaforyczna scena, w której Rzecki obserwuje zabawki z witryny swojego sklepu – i rozważa sens ludzkiego życia. Być może, tak jak nakręcone marionetki żyjemy pociągani za sznurki, nieświadomi przyczyn i kresu egzystencji. Porównanie ludzi do zabawek lub aktorów na scenie nie jest w literaturze nowością. Pisał o tym Kochanowski i Szekspir, a nad zagadką istnienia zastanawiał się Pascal i Faust Goethego – a rychło temat podejmą egzystencjaliści.
Powieść o sytuacji Polski i patriotyzmie
Idea patriotyzmu skupia się wokół postaci Rzeckiego. Ale i Wokulski brał udział w powstaniu, którego pamięć cały czas trwa w powieści. Zresztą Rzecki podejrzewa Wokulskiego o działalność „na rzecz ogółu”, a Wokulski – odwrotnie, chce wreszcie zrobić coś dla siebie: „A dajcież mi raz spokój z tym waszym ogółem…” – mówi, ale to nie do końca prawda, bowiem podejmuje działania społeczne, tyle że w duchu pozytywistycznym. Poza tym funkcjonuje w powieści legenda napoleońska i wspomnienie Wiosny Ludów – generała Bema, również i walki „o wolność waszą i naszą”. To też za sprawą Ignacego Rzeckiego. Patriotyzm współczesny jest w powieści zakamuflowany ze względów cenzuralnych, ale ujawnia się – choćby przy organizacji spółki do handlu zbożem – w postawach księcia i innych arystokratów.
Zobacz:
Czym jest idealizm? Jak interpretuje to pojęcie Bolesław Prus w swojej powieści pt. Lalka?
64. Lalka Bolesława Prusa – powieść o karierze czy o klęsce? Przedstaw swój sąd na ten temat
Lalka Bolesława Prusa jako zwierciadło Warszawy drugiej połowy XIX wieku