Można powiedzieć, że Eliza Orzeszkowa raczej miernie ocenia epokę romantyzmu, a do postaw typowych romantyków odnosi się co najmniej niechętnie.
Pisarka czyni „nosicielami romantyzmu” kilka postaci
- Między innymi Emilię Korczyńską, kobietę rozczytaną w romansach, żyjącą w iluzorycznym świecie wyobraźni, tęskniącą za wymyślonym mitem miłości romantycznej. Jej wypowiedzi śmieszą, a postawa bywa denerwująca, tym bardziej że bujając w obłokach, lekceważy szczere uczucie Benedykta.
- Następny romantyk to Zygmunt Korczyński. Wybitna jednostka – uduchowiony artysta, wyobcowany w tłumie przeciętniaków. Oczywiście, należy rozumieć to ironicznie. Ta jednostka koniecznie potrzebuje Paryża – by tworzyć, i romansu – by snuć romantyczną miłość… Wzbudza niechęć i pogardę.
- Rodzajem romantyka jest Różyc (podobny do hrabiego Henryka). Nie wzbudza on pogardy, lecz współczucie. Jego wyobcowanie, bierność życiowa, ciągła potrzeba sztucznych podniet ukazują romantyczną manierę.
Na przykładzie choćby tej trójki możemy zrekonstruować ocenę romantyzmu wpisaną w powieść. Orzeszkowa ośmiesza schematy romantyczne, pogardza biernymi postawami romantyków, drwi z ich wyobrażeń, a nawet okazuje im współczucie. Nie potępia jednak całkowicie romantyzmu.
Są dwa motywy, dzięki którym, być może bezwiednie, autorka składa hołd minionej epoce.
- Pierwszy to mogiła powstańców 1863 – wątek patriotyzmu i czci, jaki składa bohaterom ostatniego zrywu romantycznego. Tu nie ma oczywiście nawet cienia niechęci – jest szacunek i podziw.
- Drugi element, który zdradza sentyment pisarki do romantycznych upodobań, to rola, jaką spełnia w jej powieści przyroda: liczne, nastrojowe opisy opiewają piękno kraju i współistnienie człowieka i natury.
Ważnymi wątkami Nad Niemnem są:
- wydarzenia historyczne i aluzje do popowstaniowej sytuacji,
- spór Korczyńskich i Bohatyrowiczów o szkodę w zbożu (relacja dwór – zaścianek),
- problemy finansowe Benedykta Korczyńskiego.
Zawartość treściowa Nad Niemnem jest bardzo złożona, świat przedstawiony odmalowany szczegółowo, wzbogacony o opisy przyrody nadniemeńskiej, świetne „etykietki” charakterologiczne postaci, rejestr obyczajów i dyskusji ideowych, istotnych dla wymowy powieści.
Wyraźne jest pokrewieństwo Nad Niemnem i Pana Tadeusza
Oba utwory łączy:
- rozlewność epicka,
- prezentowanie urody natury litewskiej,
- prezentacje warstw szlacheckich – dworu i zaścianka, a także arystokracji,
- spór „o miedzę” sąsiadujących dworów,
- prostota uczuć głównych bohaterów,
- ważna rola wydarzeń historycznych.
Zobacz:
70. Znaczenie mogiły powstańców i grobu Jana i Cecylii w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
Jakie hasła programowe pozytywizmu propaguje Orzeszkowa w Nad Niemnem?
Czy Nad Niemnem jest powieścią tendencyjna czy realistyczną?