„Społeczeństwo jest jak żywy organizm. Jego organy: kończyny, trzewia, mózg – to poszczególne klasy społeczne. Gdy zarażona jest choć jedna – chory i zarażony jest cały organizm” – taką teorię głosili pozytywiści, zwani też organicznikami. Podjęli walkę z chorobami społecznymi – ukazywali, jakie kłopoty nękają poszczególne klasy, ukazywali nierówność społeczną, głosili prawo wzajemnej wymiany usług – jedyne prawo, które pozwoli społeczeństwu przetrwać niewolę.
W konsekwencji modne stały się w literaturze następujące tematy:
- wieś,
- nędza ludu,
- niedola chłopskiego dziecka.
Praca u podstaw – postulat pomocy i oświecania najuboższych warstw wsi i miasta. To przy tym założeniu obnażano najjaskrawiej panującą nierówność społeczną. Temat ukazany został w następujących utworach:
- Lalka – obraz Powiśla, dzielnicy ówczesnej biedoty warszawskiej. Nędza, brak pracy, poniżenie, upadek moralny. Wokulski pomaga biedocie miejskiej – Wysockiemu i Węgiełkowi, jest wyrozumiałym kamienicznikiem, jeśli chodzi o ściąganie czynszów od najuboższych.
- Powracająca fala Bolesława Prusa – krzywda dotyka tu robotników pracujących w fabryce Adlera, jest to nie tylko ucisk finansowy, lecz także wyzysk zdolności polskich robotników – na przykładzie Gosławskiego.
- Kamizelka, Katarynka – ukazują ubogich ludzi miast, ich walkę o utrzymanie się przy życiu. Ideały, które nie są w stanie pokonać przeciwności świata – nauka – to treść noweli
- A… b… c…, Marta Elizy Orzeszkowej – ukazuje samotną kobietę w wielkim mieście, rozpaczliwie usiłującą utrzymać siebie i dziecko. Poznaje żywot nisko opłacanej i upokarzanej guwernantki – poza tą rolą świat może ofiarować jej proceder ulicznicy. Nikt z bogatych i oświeconych nie usiłuje jej pomóc.
Krytyka skierowana ku warstwom wyższym, które także są „chore”.
- W Lalce – krytyka arystokracji Prusa.
- W Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa wytyka szlachcie ziemiańskiej i arystokracji ich wady.
- W Szkicach węglem Henryka Sienkiewicza spotykamy zupełnie obojętnych na losy niższych warstw, nieczułych na łzy Rzepowej ziemian.
Suma ujęć literackich wymienionych tutaj udowadnia, że problem organicyzmu i krytyki niesprawiedliwości układów społecznych, był w pozytywizmie pierwszoplanowy.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/realizm-pozytywizm/c140-pozytywizm-w-polsce/scharakteryzuj-program-spoleczny-polskiego-pozytywizmu
Jak literatura pozytywizmu przedstawia niedolę chłopa i nędzę wsi polskiej XIX wieku?
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c164-pozytywizm/tematy-literatury-pozytywistycznej