- Krótka rozprawa… Mikołaja Reja jest dialogiem, który wiodą między sobą reprezentanci trzech stanów społecznych ówczesnej Rzeczypospolitej: szlachty (Pan), duchowieństwa (Pleban) i chłopstwa (Wójt). Rozmowa tych osób świadczy o trosce autora o sprawy kraju, z wypowiedzi „powiedaczy” przebija wyraźna krytyka nie tylko poszczególnych stanów społecznych, lecz także organizacji państwa, sądownictwa, starostw, sejmu, wojskowości.
- Rej ostro krytykuje te stany, które mają wpływ na kształt i rządy w Rzeczypospolitej. Szlachtę obwinia o hazard, zbytki, prywatę, rozrzutność, sobiepaństwo, obojętność wobec ojczyzny i urzędów, które sprawują.
- Z kolei przeciwko klerowi formułuje autor następujące zarzuty: chciwość, zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, świecki, bogaty tryb życia, zepsucie i rozprzężenie instytucji Kościoła. Najmniej winny wobec ojczyzny, a za to najbardziej wykorzystany, okazuje się wójt, który podsumowuje dysputę słynną wypowiedzią:
Ksiądz pana wini, pan księdza,
A nam prostym zewsząd nędza…
- Krótka rozprawa… jest satyrą na stany rządzące Rzeczpospolitą. Dzięki bogactwu scen obyczajowych, pomysłów, żywiołowej, potocznej mowy – dla nas, późniejszych odbiorców – jest też świetnym obrazem dawnej Polski, informacją o jej obyczajach, panujących stosunkach i języku.
- Szlachcic jest: rozrzutny, przekupny, łakomy, próżny, wygodny, leniwy.
- Duchowny jest: interesowny, chciwy, nieobowiązkowy, leniwy.
- Chłop jest: wyzyskiwany przez obie warstwy, biedny, wystraszony.
Zauważ w Żywocie człowieka poczciwego:
- cechy jeszcze średniowieczne utworu: zamiłowanie do magii liczb, znaków i symboli;
- cechy renesansowe: umiłowanie harmonii i spokoju w życiu, filozofia stoicka i epikurejska, zachwyt życiem i radość czerpania z niego „pożytków”;
- portret ziemianina, dobrego gospodarza, wiodącego życie zgodne z cyklem natury, również praworządnego obywatela, szlachcica otoczonego czeladką, który wie, co czynić trzeba w danej porze roku i życia – jakie obowiązki i jakie przyjemności ona przynosi;
- styl charakterystyczny dla Reja – pełen zdrobnień (jabłuszeczka, gruszeczki, ogródeczki, pieniążki), wielość przykładów, wyliczeń, obrazowych przytoczeń, antyprzykładów, pytań i odpowiedzi, powrotów myśli – styl gawędziarski.
Zapamiętaj!
- Krótka rozprawa… jest dialogiem. Jest to gatunek, który popularny był również w średniowieczu, np. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
- W Krótkiej rozprawie… obserwujemy problematykę polityczną, religijną, obyczajową oraz społeczną. Rej zajmuje się aktualnymi problemami Rzeczypospolitej. Dzięki krytyce hazardu, obżarstwa, przesady w strojach rozrzutnej szlachty, dzięki zarzutowi wobec kleru, iż zaniedbuje obowiązki, a na „ołtarzu jajca liczą” – poznajemy realia Polski XVI w.
Zobacz: