Przeszedł do historii jako autor powiedzenia: „Polacy nie gęsi i swój język mają”. Ta prosta, dosadna sentencja może uchodzić za swoisty symbol całej twórczości Mikołaja Reja – było to pisanie raczej rubaszne, soczyste, niewyszukane w formie. Biografia szlachcica z Nagłowic spisana prawdopodobnie przez Andrzeja Trzycieskiego1 głosi, że pisał on spontanicznie, żywiołowo, nie kreśląc uprzednio literackich zamysłów. Bujny temperament Reja, jego skłonność do korzystania z uciech doczesnego świata oraz zainteresowanie życiem publicznym – to wszystko sprawiało, że pisarstwo nie było jedyną ambicją autora Krótkiej rozprawy…
Niejednokrotnie mówi się o Mikołaju Reju (1505-1569) jako o ojcu języka polskiego i autorze słynnych słów: „Polacy nie gęsi i swój język mają”. Jest faktem, że jest to twórca piszący po polsku i z pewnością jego dzieła tworzą podwaliny literatury polskiej. Tym niemniej nie jest to typowy twórca humanistyczny i nie można określić go mianem poeta doctus. Mikołaj Rej był typowym samoukiem.
- Urodził się w miasteczku Żurawno, nad Dniestrem, niedaleko Żydaczowa, w 1505 r. Uczęszczał do szkół w Skalmierzu, Lwowie i Krakowie, ale stąd ojciec go zabrał, aby w domu „z rucznicą a wędką biegając koło Niestru, aż do osiemnaście lat ćwiczył, bąki strzelając”.
- Edukacja Reja nie była gruntowna. Sam pisarz nigdy tego nie ukrywał. Ogólnie zaś szkolnictwo i naukę jawnie miał w pogardzie. Przeciwstawiał im na ogół swoistą edukację „naturalną” – zawartą w micie roztropnego prostaczka, który, żyjąc w zgodzie z ludźmi i przyrodą, zdobywa prawdziwą wiedzę.
- Rej przebywał również na dworze Andrzeja Tęczyńskiego, a mając lat 24, ożenił się i wziął się do gospodarowania. Założył miasteczko Oksze (Oksza to herb Reja).
- Od roku 1531 mieszkał w swoim majątku w Nagłowicach. Posiadał kilka wsi, okazał się przedsiębiorczym człowiekiem i brał czynny udział w życiu publicznym: udzielał się na szlacheckich sejmikach, kilkakrotnie też był posłem na sejm walny. Nigdy jednak nie przyjmował żadnych oficjalnych urzędów. Aktywnie brał udział w życiu religijnej społeczności, uczestniczył między innymi w kilku ogólnopolskich synodach współwyznawców (sam był protestantem). Angażował się także w kilka konkretnych sporów między katolikami i protestantami; w jednym z nich, jako wielbiciel sprawiedliwości, wziął stronę katolickiego księdza, który się ożenił. Rej był człowiekiem bardzo aktywnym i zaradnym. Dużo pisał, ale przede wszystkim robił interesy. Otrzymywał lub kupował posiadłości, pożyczał pieniądze na procent… Nawet za swoją twórczość dostał od Zygmunta Starego wieś Tymerowce.
Kariera pisarska
Jego kariera literacka na dobre rozpoczęła się w roku 1543, po ukazaniu się drukiem Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem…, która spotkała się z wielkim uznaniem czytelników. Wcześniej Rej pisywał krótkie utwory satyryczne.
Po Krótkiej rozprawie… przyszedł czas na dwa utwory dramatyczne – Historię Józefa oraz Kupca. Później nastąpił interesujący zbiór kazań protestanckich, czyli Postylla Pańska. Utwór ten powstał w okresie szczególnej aktywności społecznej Reja. W związku z tym kazania pełne były aluzji politycznych i dotyczących stosunków między wyznaniami.
W roku 1558 ukazało się pierwsze dzieło parenetyczne Reja – Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego, którego zasadnicze treści zostały jeszcze raz wykorzystane w Źwierciadle…
Cztery lata później ukazał się zbiór rozpraw, emblematów i epigramatów, poprzedzonych dialogową przedmową – Źwierzyniec, którego jedną z części są słynne Figliki.
W roku 1568 wydane zostało dzieło stanowiące zbiór utworów Reja, zatytułowane Źwierciadło albo kstałt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam jako we źwierciadle przypatrzyć. Pierwszą częścią tego dzieła jest słynny parenetyczny Żywot człowieka poczciwego.
Cechy twórczości Reja
- cechy jeszcze średniowieczne utworu: zamiłowanie do magii liczb, znaków i symboli, do umiejętności codziennych;
- cechy renesansowe: umiłowanie harmonii i spokoju w życiu, filozofia stoicka i epikurejska, zachwyt nad życiem i radość czerpania z niego „pożytków”;
- portret ziemianina, dobrego gospodarza, wiodącego życie zgodne z cyklem natury, również praworządnego obywatela, szlachcica otoczonego czeladką, który wie, co czynić trzeba w danej porze roku i życia – jakie obowiązki i jakie przyjemności ona przynosi;
- styl charakterystyczny dla Reja – pełen zdrobnień (jabłuszeczka, gruszeczki, ogródeczki, pieniążki), wielość przykładów, wyliczeń, obrazowych przytoczeń, antyprzykładów, pytań i odpowiedzi, powrotów myśli – styl gawędziarski.
Zapamiętaj!
- Rej stworzył mit polskiej arkadii ziemiańskiej (zapoczątkował motyw szlacheckiego dworku w literaturze).
- Ukształtował wzór ziemianina i model życia wiejskiego, jaki przystoi szlachcicowi polskiemu.
- Tradycję polską przeciwstawił europejskiej.
- Propagował harmonię, uporządkowanie, rytm pracy zgodnej z naturą – jako sposób na szczęśliwe życie.
- Pochwalał korzystanie z dóbr życia: rozrywek i dostatków, jakie daje natura.
- Ustalił model edukacyjny młodego szlachcica.
- Skrytykował stany: szlachtę i kler, zarzucając im niesprawiedliwość wobec chłopstwa.
- Filozofia życia Reja znajduje uspokajającą odpowiedź na wszelkie życiowe problemy – chorobę można uleczyć, śmierć jest sprawą normalną i nieodzownym elementem porządku wszechświata ustalonego przez Boga. Myśl Reja jest koncepcją realisty, twardo stąpającego po ziemi, dalekiego od wzorców renesansowego umysłu uczonego.
Utwory Mikołaja Reja:
- misterium Żywot Józefa,
- moralitet Kupiec,
- Figliki (zbiór fraszek – Źwierzyniec),
- dialog – Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem…,
- Zwierciadło (traktat, którego część stanowi Żywot człowieka poczciwego),
- zbiór kazań – Postylla,
- przekład Psałterza Dawidów.
Zobacz: