W odrodzeniu obowiązywało hasło powrotu do źródeł – teraz odczytanych i odkrywanych na nowo.
Renesansowi twórcy i myśliciele zwrócili się w stronę tradycji greckiej i rzymskiej oraz biblijnej.
- Na nowo odczytywano Platona, zachwycano się pieśniami Horacego, przemówieniami Cycerona, rozmyślaniami Marka Aureliusza.
- Powstawały nowe tłumaczenia Biblii (nie należy tego łączyć tylko z reformacją)
i fragmentów tej świętej księgi, jak choćby Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego.
- Nastąpiło nawet pewne pomieszanie, wynikające zarówno z zainteresowania Biblią, jak i antykiem – tak więc wątki i postacie biblijne porównywano do starożytnych. Orfeusza porównywano do króla Dawida (w końcu obaj byli artystami niezwykle uzdolnionymi muzycznie, obaj byli wrażliwi i delikatni), Izaaka łączono natomiast z Ifigenią (oboje zostali przeznaczeni na ofiarę przez swoich ojców, Izaak przez Abrahama, Ifigenia zaś przez Agamemnona oraz oboje zostali cudownie uratowani).
- Jan Kochanowski uważany był za najwybitniejszego hellenistę. Przełożył III ks. Iliady, nawiązywał do Anakreonta i Horacego.
- Dużą popularnością cieszyła się wtedy Antologia palatyńska – chętnie sięgali do niej twórcy epigramatów.
- Zasady zawarte w Poetyce Arystotelesa i koncepcje Platona dotyczące sztuki i filozofii miłości, były kluczowymi elementami kształtującymi świadomość wykształconych ludzi epoki.
- Nie można przecenić roli, jaką odegrali retor i filozof Marek Tuliusz Cicero oraz poeta Horacy. Byli tak obecni – jako wzory do naśladowania i punkty odniesienia, że badacze wyróżnili dwa nurty – cyceronianizm i horacjanizm. Dziś nazwy tego pierwszego nurtu właściwie się nie używa; czasem nawet zapominamy, jak wielką rolę odegrał rzymski mówca w dziejach kultury polskiego renesansu. Druga natomiast przetrwała. Cyceronianizm to kult żywiony dla Cycerona oraz zasada naśladowania jego pism (zwłaszcza w warstwie językowo-stylistycznej, uważaną za szczyt doskonałości). Stał się wzorem – prawie niewolniczo naśladowanym – przez wczesnorenesansowego humanistę Andrzeja Krzyckiego; jego idee etyczne wykorzystał Łukasz Górnicki – są obecne np. w Dworzaninie polskim.
Zestaw pojęć myśli renesansowej
- Irenizm – pochwała pokoju i zgody, czyli renesansowy pacyfizm.
- Makiawelizm – doktryna dotycząca sprawowania władzy, która za cel najwyższy uważa dobro państwa i rację stanu. W imię tych wartości dopuszcza podstęp, zdradę, zbrodnię, w myśl hasła „cel uświęca środki”.
- Utopia – teoria idealistyczna, zakładająca pewną doskonałość ustrojową, niestety, niemożliwą do zrealizowania.
- Egalitaryzm – równość ludzi wobec prawa, głosił ją Tomasz Morus.Harmonia – ideał powszechnie uznawany przez myślicieli renesansu za wielką wartość.Do ideału harmonii, umiaru, równowagi w życiu i sztuce dążyli artyści, pisarze i filozofowie.
- Predestynacja – pogląd o przeznaczeniu człowieka, odgórnie nadanym przez Boga, według określonego scenariusza, rozstrzygającego o zbawieniu lub potępieniu bez względu na starania jednostki. Głosił ją Kalwin.
Zobacz: