Dziady cz. III Mickiewicza, określana także jako Dziady drezdeńskie, powstała wiosną 1832 r. w Dreźnie. Zaskakujący może wydawać się fakt, że w utworze pisanym bezpośrednio po klęsce powstania listopadowego Mickiewicz zajmuje się innymi wydarzeniami niż ten na­rodowy zryw – powraca do procesu filomatów i filaretów, który odbywał się w Wilnie w latach 1823–1824.

W kontekście losów poety jest to jednak zrozumiałe. Mickiewicz nie wziął udziału w powstaniu i wielu miało mu to za złe. W Dziadach cz.III autor przypomina, że długo przed powstaniem on już cierpiał za ojczyznę – w przerobionym na więzienie klasztorze Bazylianów spędził kilka miesięcy. Jego przyjaciele ze studenckich czasów nie byli gorsi od bohaterów powstania listopadowego. Także cierpieli i ginęli za kraj – swój dramat dedykuje Mickiewicz „narodowej sprawy męczennikom”. III część Dziadów pokazuje tragiczne losy polskiego narodu – wydarzenia w Wilnie można widzieć jako zapowiedź późniejszych prześladowań.

Alina Witkowska nazwała tę część Dziadów „arcywzorem polskiego dramatu romantycznego”. To szczególny utwór – łączy w nim Mickiewicz świat realny i metafizyczny, przeszłość i przyszłość, dobro i zło. Trudno byłoby zresztą znaleźć jakiś romantyczny problem, który nie pojawiłby się w III części Dziadów.

 

Dramat Mickiewicza trzeba przywołać, omawiając między innymi następujące tematy:

  • problem poety i poezji (Wielka Improwizacja)
  • przemiana wewnętrzna bohatera (romantyczny kochanek Gustaw zmienia się w patriotę Konrada)
  • ocena społeczeństwa polskiego (scena VII pt. Salon warszawski)
  • cierpienia młodzieży polskiej więzionej i zsyłanej na Sybir (scena I)
  • obraz Rosji i Rosjan (Widzenie Senatora, Ustęp)problem władzy despotycznej, zdemoralizowanego aparatu władzy

 

Dziadów część III jako dramat romantyczny

  • Specyficzna kreacja bohatera – Konrad to indywidualista zbuntowany przeciwko światu, samotny poeta.
  • Odrzucenie klasycznej zasady trzech jedności: akcja dzieje się m.in. w wileńskim więzieniu, salonie warszawskim, w domu pod Lwowem; czas przekracza znacznie dobę; utwór jest ­wielowątkowy.
  • Kompozycja fragmentaryczna – na utwór składa się dziewięć luźno powiązanych ze sobą scen.
  • Zakończenie otwarte – nie mamy pewności co do dalszych losów Konrada.
  • Połączenie realności z fantastyką (obecność aniołów i diabłów); wprowadzenie scen wizyjnych (Widzenie Senatora, Widzenie Księdza Piotra, sen Ewy).
  • Synkretyzm – łączenie elementów dramatu, epiki (np. Ustęp) i liryki (np. Wielka Improwizacja); dominacja liryczności.
  • Łączenie przeciwności: scen kameralnych i monumentalnych, tragizmu i komizmu (np. w groteskowym sporze diabłów o duszę Nowosilcowa), języka potocznego i podniosłego.
  • Synteza sztuk, na przykład muzyka, taniec i słowo poetyckie połączone w scenie Bal u Senatora.
  • Dziadów część III to przykład dramatu niescenicznego, czyli przeznaczonego raczej do czytania niż na scenę; premiera teatralna miała miejsce dopiero w 1901 r.

 

Możliwe pytanie:

Co łączy III część Dziadów z częściami II i IV dramatu?

Odpowiedź:
Po pierwsze tytuł, ale to oczywiste. Te – bardzo w końcu różne – części spaja także postać bohatera. Pod koniec II części Dziadów pojawia się Widmo, które nic nie mówi, lecz wciąż patrzy na pasterkę. Być może to już zapowiedź nieszczęśliwego Gustawa, który w IV części dramatu opowiada Księdzu o swoich cierpieniach miłosnych. Z kolei III część Dziadów rozpoczyna się od przemiany bohatera: „Umarł Gustaw, narodził się Konrad”.

Kolejne części dramatu łączą też odwołania do obrzędu dziadów. Ostatnie słowa Gustawa w IV części do złudzenia przypominają mądrości przekazywane ludziom przez duchy w II części – i także zostają tu powtórzone przez Chór:

Bo słuchajcie i zważcie u siebie,
że według Bożego rozkazu:
Kto za życia choć raz był w niebie,
Ten po śmierci nie trafi od razu.

Obrzęd dziadów kończy III część Dziadów: w scenie IX widzimy kaplicę na cmentarzu, Guślarza i kobietę w żałobie, która dopytuje się o ukochanego. Wszystkie części dramatu Mickiewicza mówią o ścisłym związku między światem żywych i światem duchów.

 

Najważniejsi bohaterowie utworu

  • Młodzi więźniowie, patrioci, w większości wypadków wzorowani na prawdziwych filomatach i filaretach: Feliks Kółakowski, Żegota (Ignacy Domeyko), Jan Sobolewski, Frejend i inni.
  • Konrad
    Wielki indywidualista, romantyczny poeta i prorok. Jest tak bardzo pyszny i pewny siebie, że występuje przeciwko Bogu, którego omal nie nazywa carem (to największa obelga!). Przed potępieniem ratują go modlitwy Ewy i księdza Piotra, a także fakt, że kierował się patriotyzmem.
  • Ksiądz Piotr
    Pokorny i cichy ksiądz, któremu Bóg objawił przyszłość Polski. Odprawia egzorcyzmy, by ocalić Konrada.
  • Nowosilcow
    Postać autentyczna. Komisarz carski w Królestwie Polskim, a tak naprawdę szef tajnej policji. Od 1824 w Wilnie, główny inspirator śledztwa przeciwko młodzieży wileńskiej.
  • Służalcy Nowosilcowa: Bajkow, Pelikan (postacie autentyczne), Doktor (jego pierwowzór to ojczym Juliusza Słowackiego doktor August Bčcu).

Zapamiętaj!

  • Prometeizm
    To poświęcenie się jednostki dla dobra innych ludzi. Nazwa pochodzi od mitologicznego Prometeusza, który za to, że ukradł dla ludzi ogień, został skazany na wieczne cierpienia. Prometeizm widoczny jest w postawie Konrada, który bierze na siebie ból całego narodu, by samemu uszczęśliwić rodaków.
  • Mesjanizm
    To występujące w Widzeniu Księdza Piotra przekonanie o szczególnym posłannictwie Polaków. Polska jest, zgodnie z tym poglądem, „Mesjaszem narodów” – jej cierpienie zostaje porównane do ukrzyżowania Chrystusa. Podobnie jak Jezus Polska umiera na krzyżu, ale w przyszłości zmartwychwstanie – czyli odzyska niepodległość i przez swoje poświęcenie przyniesie wolność innym krajom.

 

Od razu ­skojarz!

Ścieranie się dobra i zła w Dziadów części III
każe nam interpretować cierpienia Polaków w kategoriach religijnych. To walka Boga z szatanem, aniołów i diabłów. Innym biblijnym odniesieniem jest motyw rzezi niewiniątek: „Panie, cała Polska młoda/ wydana w ręce Heroda” – czytamy.

 

Dziadów część III dramatem o walce dobra i zła

Dobro

  • Aniołowie (m.in. Anioł Stróż)
  • Duchy po prawej stronie
  • Pokora Księdza Piotra
  • Polska młodzież cierpiąca w więzieniach i na Syberii
  • Patriotyzm części polskiego społeczeństwa („wewnętrzny ogień”)

Zło

  • Diabły
  • Duchy po lewej stronie
  • Pycha Konrada
  • Carscy urzędnicy, w tym Senator Nowosilcow
  • Polacy nietroszczący się o ojczyznę, kolaboranci i karierowicze (zewnętrzna skorupa „sucha i plugawa”)

 

Czas w Dziadach cz. III

  • Czas historyczny
    Wydarzenia związane z procesem filomatów i filaretów, który miał miejsce w latach 1823–1824.
  • Czas religijny
    Wydarzenia w dramacie Mickiewicza rozgrywają się w różnych momentach roku religijnego: scena więzienna – w Wigilię Bożego Narodzenia; Widzenie Księdza Piotra – w Wielkanoc; ostatnia, IX scena dramatu to noc dziadów – Zaduszki. Ten czas nie jest ciągły, ale powtarzalny, kolisty.
  • Najbardziej uniwersalny – tzw. czas agrarny (czas rodzenia się i umierania, siewu i zbioru)
    Związany jest z symboliką siewu i ziarna, która pojawia się w bajce Żegoty: Bóg dał ludziom ziarno, ale diabeł chciał zniszczyć Boski dar, dlatego zakopał ziarna w ziemi. Zamiast je zniszczyć, pomógł im wydać plon. Sens metaforyczny: car próbuje zabić polski patriotyzm, na przykład zamykając w więzieniach i wywożąc na Sybir młodych ludzi, lecz idei nie da się zniszczyć, będzie ona jeszcze silniejsza.

 

Ważne słowa o polskim społeczeństwie

Piotr Wysocki:

Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.
(scena Salon warszawski)

Do tych słów nawiązał Tadeusz Konwicki, nadając swojej filmowej adaptacji dramatu tytuł: Lawa. Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza.

 

Dziady na scenie i ekranie

  • Premiera Dziadów – Kraków 1901 r., reż. Stanisław Wys­piański.
  • W 1955 r., w setną rocznicę śmierci Mickiewicza, przedstawienie w reż. Aleksandra Bardiniego; w roli Konrada Ignacy Gogolewski.
  • W listopadzie 1967 r. słynne Dziady w reżyserii Kazimierza Dejmka z Gustawem Holoubkiem w roli głównej; przedstawienie silnie podkreślające polskie zniewolenie (Wielka Improwizacja wygłaszana z kajdanami na rękach). Kierownictwo PZPR zdecydowało o zdjęciu tych Dziadów ze sceny, co stało się jedną z przyczyn protestów studenckich w marcu 1968 r.
  • W 1973 r. w krakowskim Starym Teatrze niezwykła inscenizacja w reżyserii Konrada Swinarskiego; w roli Konrada Jerzy Trela.
  • W 1992 r. – film Tadeusza Konwickiego pt. Lawa. Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza.

Możliwe pytanie:

Jak Mickiewicz przedstawia w Dziadach cz. III Rosję i Rosjan?

Odpowiedź:
Mickiewicz, skazany w 1824 r. na opuszczenie Litwy i osiedlenie się w głębi Rosji, dobrze poznał kraj zaborcy. Swoje refleksje na ten temat zawarł w tak zwanym Ustępie do III części Dziadów. Nie znajdziemy tam wyłącznie potępienia!

  • Zły jest despotyzm carski. Lud rosyjski cierpi podobnie jak zniewoleni Polacy.
  • Nowosilcow jako przykład carskiego urzędnika: jest cyniczny, gardzi ludźmi, myśli wyłącznie o własnej karierze i przypodobaniu się carowi – i właśnie dlatego rozpoczyna prześladowania filomatów i filaretów. Widzenie Senatora pokazuje też obawy Nowosilcowa – najbardziej boi się on utraty carskiej łaski.
  • Car jako pan życia i śmierci swoich poddanych: po zarządzonym przez niego przeglądzie wojsk na placu zostają ranni i zabici żołnierze (Przegląd wojsk).
  • Brak szacunku dla ludzkiego życia: poruszający obraz służącego, który zamarzł, pilnując futra swego pana (Przegląd wojsk), czy wojska, którego dowódcy, obcokrajowcy, dbają wyłącznie o własne interesy – „cóż, że połowę wymorzą tej zgrai?/ Kasy połowę będą mogli złupić” (Droga do Rosji).
  • Petersburg miastem wzniesionym z powodu carskiego kaprysu, kosztem życia „stu tysięcy chłopów”, niewolniczej pracy podbitych narodów; bezmyślne naśladownictwo innych kultur.
  • Rosja jako „kraina pusta, biała i otwarta”, która jest jeszcze wielką niewiadomą – może w niej zwyciężyć zło lub dobro:

Ale gdy słońce wolności zaświeci,
jakiż z powłoki tej owad wyleci?
Czy motyl jasny wzniesie się nad ziemię,
Czy ćma wypadnie, brudne nocy plemię?
(Droga do Rosji)

  • Do przyjaciół Moskali to wiersz poświęcony poznanym w Rosji dekabrystom – Rosjanin niekoniecznie musi być wrogiem! Gorsze od śmierci czy cierpień katorgi jest zaprzedanie się carowi, zaakceptowanie niewoli.

 

Zobacz:

Adam Mickiewicz, DZIADY część III

Dramat romantyczny

46. Wymień cechy dramatu romantycznego

Co wiesz na temat dramatu romantycznego? Scharakteryzuj gatunek.

Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym

Adam Mickiewicz Dziady – pytania i odpowiedzi

Dziady cz. III. KARTKÓWKA

Dziady – praca domowa

Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady

Dziady część III jako wzór dramatu romantycznego

Kompozycja III części Dziadów jako wzór dramatu romantycznego.