Scenę tę łatwo sobie wyobrazić: przy stoliku, w centrum salonu siedzi „ważne” towarzystwo – arystokratyczna elita. Damy w pięknych sukniach, oficerowie, urzędnicy – piją herbatę, bawią się. Obok, przy drzwiach, stoją ludzie skromniejsi: młodzi patrioci, dwóch starszych Polaków. Słyszymy rozmowę raz jednych, raz drugich – oczywiście tematy są zupełnie różne.
- Młodzi patrioci omawiają sytuację polityczną na Litwie i w Polsce – wywózki, przesłuchania – dużą część rozmów zajmuje tragiczna historia Cichowskiego.
- Elita przy stoliku omawia natomiast bal (niezbyt udany) oraz wyjazd Nowosilcowa (namiestnika cara w Polsce, znienawidzonego przez Polaków). Towarzystwo na bal ogromnie narzeka, żałując wyjazdu Nowosilcowa, gdyż nikt tak jak on organizować imprez nie potrafi.
- Wśród tematów przewija się także dyskusja o poezji. Damy pogardzają polską literaturą – hołdują wierszom francuskim.
- Patrioci uważają natomiast, że poezja powinna zajmować się historią, tragicznymi dziejami narodu, czynić swoimi bohaterami ludzi takich jak Cichowski.
Cała scena jaskrawo ukazuje kontrast między arystokratyczną elitą a patriotyczną młodzieżą. Najbardziej obrazowo podsumowuje tę ocenę wypowiedź Wysockiego:
Nasz naród jak lawa
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi.
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.
- Czyli – lawa. Wierzch – ci, którzy stoją na czele narodu nie przedstawiają wartości, zaprzedali się zaborcy, obchodzą ich bale, moda, donosy, a nie losy narodu.
- Głębia – spiskujący i buntujący się młodzi – stanowią wartość prawdziwą – wewnętrzny, płonący ogień.
Dla Adama Mickiewicza naród był wartością największą, a Dziady pokazują, że decyduje o nim nie „zeskorupiała” elita, ale potęga ludowej moralności.
Młodzież – jako bohatera walczącego z wrogiem spotkamy w:
- Syzyfowych pracach Stefana Żeromskiego
- Kamieniach na szaniec Aleksandra Kamińskiego
- Kolumbach. Rocznik 20 Romana Bratnego
- poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
- Popiele i diamencie Jerzego Andrzejewskiego
Próbę oceny społeczeństwa polskiego w wielu jeszcze lekturach:
- w Weselu Stanisława Wyspiańskiego
- w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego
- w Początku Andrzeja Szczypiorskiego
Zobacz:
Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym
Przedstaw, jak rozwijał się wątek miłości ojczyzny w III części Dziadów?